Qəsbkar : Mənası,Hüquq Sistemində

Azərbaycan dilinin zəngin leksik fondu, bir çox sosial, hüquqi və etik aspektləri özündə ehtiva edən sözlərlə doludur. Belə sözlərdən biri də “qəsbkar”dır. Bu söz yalnız gündəlik ünsiyyətdə deyil, hüquqi ədəbiyyatda, publisistikada və müxtəlif sahələrdə işlədilir və fərqli məna çalarları ilə seçilir. “Qəsbkar” anlayışı, adətən, cəmiyyətin mənəvi-mədəni dəyərlərinə, hüquqa və ictimai ədalət hissinə toxunan məsələlərlə bağlı ortaya çıxır. Tarixdə və müasir dövrdə bir çox hadisə və mübahisədə bu anlayışa rast gəlinir. Sözügedən sözün etimologiyası, istifadə sahələri, mənası, ədəbi və hüquqi diskursdakı yeri, folklorda təzahürü və gündəlik həyatda tətbiqi barədə geniş və sistemli yanaşma bu məqalədə əsas yer tutur.

Qəsbkar sözünün etimologiyası

“Qəsbkar” sözü ərəb mənşəlidir. Ərəb dilindəki “qəsb” (غصب) felinin kökü “güc yolu ilə ələ keçirmək”, “haqsızlıqla başqasının malını mənimsəmək” mənasını verir. “Qəsb” – zorla, hüquq və ədalət qaydalarını pozaraq başqa şəxsin mal-mülkünü, əmlakını, hüququnu ələ keçirməkdir. Sonluqda gələn “-kar” isə “işi görən, məşğul olan” mənası daşıyır. Beləliklə, “qəsbkar” “başqasının hüququna, əmlakına və ya başqa dəyərlərinə zorla, haqsızcasına sahib çıxan, onları ələ keçirən şəxs” deməkdir. Bu söz həm hüquqi, həm də mənəvi-etik baxımdan güclü mənfi çalar daşıyır.

Qəsbkar anlayışının hüquqi mənası və hüquq sistemində rolu

Hüquq terminologiyasında “qəsb” və “qəsbkar” anlayışları mülkiyyət və mülki hüquqlar kontekstində geniş yayılmışdır. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində də qəsb və bunun nəticəsində yaranan hüquqi münasibətlər xüsusi qeyd olunur. Qəsbkar başqasının əmlakını qanunsuz olaraq zorla, aldatma və ya başqa qeyri-qanuni yolla mənimsəyən şəxs kimi hüquqi məsuliyyət daşıyır. Qəsbkar hərəkətlərin cinayət tərkibi varsa, müvafiq cinayət qanunvericiliyi ilə cəzalandırılır. Qəsbkarın davranışı cəmiyyət tərəfindən mənfi qarşılanır, onun əməlləri hüquqi, mənəvi və sosial baxımdan qınaq obyektidir.

Qəsbkar obrazı folklor və ədəbiyyatda

Azərbaycan xalq folklorunda və klassik ədəbiyyatda “qəsbkar” obrazına tez-tez rast gəlinir. Dastanlarda, nağıllarda, atalar sözləri və məsəllərdə qəsbkarlar adətən mənfi qəhrəman kimi təqdim edilir. Onlar yalnız maddi deyil, həm də mənəvi dəyərləri, ailə münasibətlərini, əxlaqi prinsipləri pozan obraz kimi çıxış edir. Xalq ədəbiyyatında qəsbkarın etdiyi zülm və haqsızlıq həmişə cəzasız qalmır, son nəticədə ədalət bərqərar olur. Klassik şairlərimizin əsərlərində də qəsbkar obrazı tez-tez təsvir olunur və bu məfhum cəmiyyətin ədalət, haqq və hüquq prinsiplərinə münasibətinin göstəricisi kimi çıxış edir.

Qəsbkarın mənəvi-etik mahiyyəti

Qəsbkar yalnız hüquqi mənada deyil, eyni zamanda etik və mənəvi kateqoriyadır. Hər bir cəmiyyətin əsas dayaqlarından biri olan ədalət və hüquq bərabərliyi prinsiplərinə zidd hərəkət edən, başqasının haqqına girməyi özünə rəva bilən insan qəsbkar adlandırılır. Mənəvi baxımdan, qəsbkar cəmiyyətdə etibarsız, mənfi reputasiyaya malik şəxsdir. Belə insanların fəaliyyəti ailə münasibətlərində, dostluqda, işgüzar əlaqələrdə ciddi etibarsızlıq yaradır, sonda sosial disharmoniya və inamsızlıq doğurur.

Qəsbkar davranışlarının cəmiyyətə təsiri

Qəsbkar əməllərin cəmiyyət üçün çoxsaylı mənfi nəticələri olur. Başqasının hüququnu pozan, əmlakını və ya haqlarını ələ keçirən şəxslər cəmiyyətdə ədalətsizlik mühiti yaradır, insanlarda hüquq və ədalətə inamı azaldır. Belə halların yayılması sosial konfliktlərə, etimadın azalmasına, sosial dəyərlərin deformasiyasına səbəb olur. Ədalət prinsiplərinin tapdanması isə cəmiyyətin inkişafı və rifahı üçün ciddi təhlükə yaradır.

Qəsbkarın hüquqi məsuliyyəti və cəza tədbirləri

Hüquqi baxımdan qəsbkarın əməlləri ağır cəza tədbirləri ilə nəticələnə bilər. Azərbaycan qanunvericiliyinə görə, qəsb və qəsbkar fəaliyyəti bir neçə hüquq pozuntusunu əhatə edə bilər: oğurluq, dələduzluq, qanunsuz mənimsəmə, saxtakarlıq və sair. Bu əməllər üzrə həm inzibati, həm də cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutulur. Qəsbkar bəzən ictimai işlərdən məhrum edilə, cərimələnə, bəzən də azadlıqdan məhrum edilə bilər. Eyni zamanda, zərərçəkmiş tərəfin hüquqlarının bərpası və kompensasiya verilməsi də hüquqi tənzimləmədə yer alır.

Qəsbkar davranışın dini baxımdan qınağı

İslam və digər dinlərdə də qəsb və qəsbkar əməlləri ciddi şəkildə qadağan olunmuşdur. Quranda və hədislərdə başqasının haqqına girməyin, başqasının malını, əmlakını haqsız yerə mənimsəməyin günah olduğu bildirilir. Qəsbkar davranışlar axirət əzabı, cəmiyyət tərəfindən qınaq və mənəvi təcrid ilə nəticələnir. Dini baxımdan belə hərəkətlər tövbə və zərərin ödənməsi ilə aradan qaldırıla bilər.

Qəsbkar davranışın psixoloji və sosial motivasiyası

Qəsbkar davranışın yaranmasında fərdin şəxsiyyəti, sosial mühit, iqtisadi vəziyyət, ailə tərbiyəsi və təhsil mühüm rol oynayır. Bəzən sosial bərabərsizlik, yoxsulluq, mənəvi deqradasiya, ətraf mühitin təsiri insanlarda qəsbkar davranışların inkişafına səbəb olur. Digər tərəfdən, etik prinsiplərə riayət edən, sağlam şəxsiyyətə malik insanlar qəsbkar əməllərə meyl etmirlər.

Qəsbkar sözünün çağdaş ictimai diskursda işlənməsi

Müasir cəmiyyətlərdə “qəsbkar” sözü yalnız fərdi deyil, bəzən institusional, təşkilati və dövlət səviyyəsində də işlədilir. Məsələn, başqa dövlətin torpaqlarını, suverenliyini, iqtisadi və ya mədəni dəyərlərini qanunsuz olaraq mənimsəyən subyekt də qəsbkar adlandırılır. Bu məfhum beynəlxalq hüquqda da yer tapıb və ölkələr arasında münasibətlərin tənzimlənməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Qəsbkar anlayışı həm hüquqi, həm də mənəvi baxımdan Azərbaycan cəmiyyətində həmişə qınaq və mənfi reputasiya ilə müşayiət olunub. Bu sözün kökündə duran ədalət, haqq və hüquq prinsipləri cəmiyyətin əsas dəyərlərindəndir. Qəsbkar davranışların qarşısının alınması, hüquqi və mənəvi mübarizə metodlarının gücləndirilməsi, təhsil və maarifləndirmənin artırılması cəmiyyətin rifahı üçün zəruridir. Yalnız belə olduqda ədalətli və harmonik ictimai mühit yaradıla bilər.

Ən Çox Verilən Suallar