Azərbaycan Gölləri: Coğrafi Mozaika, Geodinamikaları

Azərbaycanın su xəritəsi quru landşaftın bəzəyi kimi parlayan yüzlərlə göl üzərində qurulub və onların hər biri ölkənin geoloji keçmişi, iqlim dinamikası və mədəni yaddaşı haqqında ayrı-ayrı hekayələr danışır. Kiçik Qafqazın qırışıq silsilələri, Talış dağlarının rütubətli yamacları, Kür-Araz düzlərinin qumlu lobları eyni coğrafiyada həm buzlaq-mənşəli, həm delta tipli, həm də tektonik çökəklikli hövzələrin formalaşmasına şərait yaradıb. Elmi ədəbiyyatda qeyd edilir ki, Azərbaycan ərazisində diametri dörddə bir hektardan böyük olan su aynalarının ümumi sayı iki minə yaxınlaşır; onların bəziləri mövsümi bataqlıq, bəziləri isə minilliklərlə mövcud olan sabit su hövzələridir. Göygöl Milli Parkında 1 556 metr yüksəklikdə parlayan kristal buzlaq gölü başqa yerdə, Aran düzənliyinin mərkəzində duzlu suyu ilə biogeokimyəvi anomaliya yaradan Hacıqabul gölü tamam başqa təbiət mənzərəsi formalaşdırır. Zəngin hidroloji spektr kənd təsərrüfatı, balıqçılıq, turizm və hətta balneologiya kimi sahələr üçün strateji resurs rolunu oynayır; eyni zamanda iqlim dəyişikliyinin kəskinləşdirdiyi su çatışmazlığı dövründə təhlükəsizlik yastığı hesab olunur. Folklor nümunələrində göllər bəzən zümrüd gözlü pəriyə, bəzən də qəzəblənmiş divə bənzədilir; bu ikili obraz təbiətin istər həyat bəxş edən, istərsə də fəlakət gətirən gücünü təmsil edir. Suların səviyyəsi bahar daşqınlarında yüksəlib payızda çəkildikcə kəndlilər əkin dövriyyəsini tənzimləyir, çəltikçi qızlar suyun güzgüsündə səmanın rəngini təyin etməklə sabahın hava proqnozunu oxuyurlar. Su ornitofaunasının miqrasiya marşrutu kimi də əhəmiyyətli olan bu göllər Şərqi Avropa–Qərbi Asiya köç koridorunda azad quşların istirahət meydançasıdır. Beləcə, Azərbaycan gölləri həm ekoloji tarazlığın sütunu, həm də mədəni irsin səssiz arxividir.

Coğrafi mozaika: dağlardan düzənliklərə

Yüksəklik gradienti Azərbaycan göllərinin tipləşdirilməsində ilk mühüm meyardır; çünki su hövzəsinin hidro-geokimyəvi xüsusiyyətləri əsasən formalaşdığı relieflə müəyyənləşir. Böyük Qafqazın 3 000 metrdən yuxarı zirvələrində qar sərhədinə yaxın yerləşən kiçik sirk gölləri ilin on ayını buz təbəqəsi altında keçirir və yayda yalnız on beş-iyirmi santimetrlik üst qat çözülərək şəlalə şəklində çay hövzələrinə axır. Altimetriyanın orta pilləsində, 1 500–2 000 metr aralığında yerləşən Göygöl, Maralgöl, Qaragöl kimi buzlaq-tektonik mənşəli göllər ilboyu daimi su səviyyəsini saxlayır və keyfiyyətli içməli su anbarı olmaqla yanaşı, geoturizm üçün cazibə yaradır.
Düzənlik zona gölləri əsasən Kür və Araz çaylarının meandr dəyişməsi nəticəsində yaranmış relikt qol qalıqlarıdır. Sarysu, Ağgöl, Hacıqabul kimi göllər çayların gətirdiyi lil çöküntüləri ilə yavaş-yavaş əvvəlki yataqla əlaqəsini itirərək bataqlıq tipli ekosistemə çevriliblər. Bu hövzələrdə suyun mineralizasiya dərəcəsi dağ göllərindən qat-qat yüksək, buxarlanma isə yayda sıfır nöqtəsinin altına düşəcək həddə güclənir. Rütubətli subtropik iqlimin hakim olduğu Lənkəran ovalığında yaranmış duzlu göllər balneoloji turizm üçün əlavə resurs rolunu oynayır və eyni zamanda endemik bitki assosiasiyalarının yaşama mühitidir.

Tektonik mənşəli hövzələrin geodinamikası

Göyçay–Qanıx kəsim zolağında yerləşən bəzən kiçik, bəzən nəhəng tektonik çökəkliklər geoloji aktivlik nöqtələrinin göstəricisidir. Girdimançay hövzəsində yaranmış Tufangöl buna bariz nümunədir; gölün formalaşmasına səbəb olan torpaq sürüşməsi hələ də geoloqların illik monitorinqində diqqət mərkəzində saxlanılır. Tektonik göllərdə suyun kation-anion tərkibi ətraf qayalı materialdan birbaşa asılı olur, ona görə də eyni rayon daxilində belə kimyəvi parametrlər kəskin fərqlənə bilir.
Bu tip hövzələr mikro-zəlzələ dalğalarını amortizə edən təbii amortizator kimi də qiymətləndirilir; çünki su kütləsinin hərəkəti seysmik enerjinin bir hissəsini udur. Lakin torpaq sürüşməsi riskinin yüksək olması infrastruktur qurğularının (bənd, yol, elektrik xətti) çəkilişində mühəndislər üçün əlavə xərc deməkdir. Dövlət seysmoloji xidməti tərəfindən aparılan təhlillər göstərir ki, tektonik göllərin ətrafında köçəri və kəndli təsərrüfatının cəmləşməsi seysmik təhlükəni sosial riskə çevirir.

Buzlaq və relikt sular: Göygöl qrupunun inciləri

Göygöl qrupu – Göygöl, Maralgöl, Qaragöl – 1133-cü il Gəncə zəlzələsindən sonra yaranmış torpaq sürüşməsi nəticəsində dağ çayının kəsilməsi ilə formalaşıb. Sakit, şüşəyəbənzər səthdə Murovdağ silsiləsinin əksi görünür, dərinlikdəki saf mavi rəng isə yüksək şəffaflığın və zəif organik yüklənmənin göstəricisidir. Gölün hidroloji balansında əsas rolu qar və yağış suları oynayır; su səviyyəsi may-iyun aylarında maksimuma çatır, qışda isə sahildən sahilə 10–15 metr geri çəkilir.
Göygöl Milli Parkının yaradılması su hövzəsini antropogen təzyiqdən xeyli qoruyub, lakin ekoturizm ziyarətçi sayını artırdığından yeni məhdudiyyətlər tələb olunur. Ornitofaunada qara durna, alan ördək kimi nadir növlər yuva qurur və bu fakt alimləri çimərlik turizmini tam qadağan etməyə vadar edib. Su səthinin fotosintetik aktiv dərinliyi təxminən beş metrdir; aşağı qatlarda oksigen məzmunu azalsa da, suyun istilik stratiqasiyası balıq populyasiyasının dəyişməsini tənzimləyir.

Delta və düzənlik hövzələri: Sarysu, Ağgöl, Hacıqabul

Kür çayının aşağı axınında yerləşən Sarysu Azərbaycan ərazisində təbii yolla formalaşmış ən böyük göldür; sahəsi yağışlı mövsümdə 68 km²-yə çatır, qurak yayda 40 km²-yə qədər azalır. Su səviyyəsi çayın daşqınlarından birbaşa asılıdır, buna görə də bənd-kanal sistemi ilə Kürə qismən bağlı saxlanılır. Gölün şirin su zonaları ətraf kənd təsərrüfatına suvarma imkanı verir, lakin intensiv balıqçılıq çapaq, sazan və gümüşü çəki populyasiyasını təzyiq altında saxlayır.
Ağgöl Milli Parkı isə bataqlıq tipli su-quş məkanının beynəlxalq Ramsar siyahısına daxil edilmiş nümunəsidir. 350-yə yaxın quş növü buranı mövsümi dayanacaq seçir; zərdabi, kəklikotu və quru çəmən bitkiləri açıq su aynaları ilə mozaik peyzaj yaradır. Hacıqabul gölü kiçik sahəsinə baxmayaraq, Aran düzündə duzlu-şirin su qarışığı ilə unikaldır; natrium-xlorid rejimi buranı biogeokimyəvi laboratoriyaya çevirir.

Mineral və termal göllərin müalicəvi potensialı

Naxçıvan MR ərazisindəki Batabat gölləri karbonatlı mineral tərkibi ilə tanınır; yüksək hidrokarbonat-kalsium konsentrasiyası suyu yüngül qələvi edir və mədə-bağırsaq, qaraciyər xəstəliklərinə qarşı təbii balneoloji mənbə rolunu oynayır. Termal “Duzu” gölü isə yeraltı vulkanik sularla qidalanan duzlu-məhlul sistemidir; burada çimmək revmatizm və dəri xəstəliklərinə qarşı xalq təbabətində məsləhət görülür.
Gəncə yaxınlığında Keçəldağ gölünün sulfid-hidrogen profili qara palçıq quruluşu yaradır; palçıq maskaları reumatizm, psoriaz və osteoxondroz üçün kurort proqramlarına daxil edilir. Lakin hidrogen-sulfid buxarının normadan artıq olması potensial təhlükədir, buna görə bələdçi olmadan göldə çimmək qadağandır. Mineral göllər turizmi inkişaf etdirərkən həm ekoloji maksimum, həm də sanitar minimum parametrləri qorumaq əsas prioritet kimi qalır.

Xəzər dənizi: dünyanın ən böyük gölü kimi perspektiv

Hidroloji-coğrafi təsnifdə Xəzər dənizi duzlu, tektonik mənşəli qapalı göl hesab edilir və sahəsi 371 000 km²-dir. Su səviyyəsi son otuz ildə –28 m izohips ətrafında 1,5 metr amplituda ilə dalğalanır; bu dəyişmə sahilyanı infrastruktur üçün risk yaradır. Xəzərin duzluluq dərəcəsi 12–13‰ civarındadır, buna görə dəniz ekosistemində həm duzlu, həm şirin su organizmləri koeksistensiya edir.
Böyük su kütləsi iqlim xəritəsində “termal regulator” rolunu oynayaraq Azərbaycanda qış temperaturunu yumşaldır, yay istiliyini yüngülləşdirir. Lakin şelfdə aparılan neft-qaz hasilatı su mühitinə poliaromatik karbohidrogen yüklənməsini artırır, bu da Xəzər qızılbalığının (Huso huso) tarixi süni çoxaldılma proqramlarını çətinləşdirir.

Biodiversitet və ekosistem xidmətləri

Göllər təkcə su anbarı deyil, su-quru kəsişməsində formalaşan unikal ekoton zonalarıdır. Suda bitən qamış zolaqları balıqların yumurtlama, quşların yuva qurma məkanı olaraq trofik zəncirin ilk halqasını təşkil edir. Su səthi üzərində zooplankton sürətlə artaraq cücərti mərhələsində milyonlarla balıq sürfəsini qidalandırır, eyni zamanda oksigen əmələ gəlməsini təmin edir.
Ekosistem xidmətlərinin iqtisadi qiymətləndirilməsi göstərir ki, 1 km² göl səthi illik 8 000 ABŞ dolları dəyərində suyun təmizlənməsi, karbonun saxlanması, estetik-turizm gəliri kimi fayda yaradır. Balıqlarla yanaşı, nərəkimilərin köhnə kürü-qum yolları hələ də Kür deltasından Sarysuya çıxa bilmədiyinə görə dəstəkləyici bənd-keçid təşəbbüslərinə ehtiyac var.

İqlim dəyişikliyi, antropogen təzyiq və mühafizə strategiyaları

İqlim modelləri göstərir ki, 2050-yə qədər illik buxarlanma 12 % artacaq və bu, Aran göllərində su səviyyəsinin orta hesabla 0,6 metr azalması ilə nəticələnəcək. Bu proses bataqlıqlaşma meyillərini artıraraq metan emissiyasını yüksəldir, su quşlarının qidalanma sahələrini azaldır. İqlim riskinə paralel olaraq sənaye-kənd təsərrüfatı tullantıları sutkada təxminən 3,5 min ton kimyəvi yük formalaşdırır; ən kritik göstəricilər ammonium və fosfatdır.
Mühafizə strategiyası olaraq “yaşıl bənd” konsepsiyası – təbii qamış süzgəc zolaqlarının bərpası – transpirasiya itkilərini azaltmadan suyun keyfiyyətini yaxşılaşdırır. İkinci mühüm addım sudan istifadə kvotasının differensasiyalı tariflə optimallaşdırılmasıdır; suvarma kooperativləri az su sərf edən damcı sistemi keçidinə subsidiyalaşdırılır. Dövlət mühafizə zonalarının genişləndirilməsi, Ramsar şəbəkəsinə daha iki göl – Hacıqabul və Tufangöl – namizəd dosyelərinin hazırlanması da gündəmdədir.

Azərbaycan gölləri dağ zirvələrinin buzlaq mirası, düzənliklərin çay reliktləri, tektonik çatların kristal güzgüsüdür və hər biri həm su mənbəyi, həm də biomüxtəliflik mərkəzi kimi əvəzolunmaz dəyər daşıyır. Qafqazın təlatümlü geodinamik təbiəti bu su hövzələrinə həm estetik gözəllik, həm də ekoloji həssaslıq bəxş edib. Arktikaya bənzər soyuq Göygöl suları ceyran otlarını təravətləndirərkən, cənubun subtropik Ağgöl bataqlıqları quş miqrantlarına sığınacaq olur. Xəzərin nəhəng duzlu gövdesi region iqliminin pulsatil ritmini tənzimləyir və strateji enerji dəhlizinin su altı dayağını təmin edir. Mineral göllərin zəngin palçığı insan orqanizmini müalicə edir, eyni zamanda iqtisadi turizm gəlirinə çevrilir. Lakin iqlim dəyişikliyinin sürətləndirdiyi buxarlanma, su qıtlığı və kimyəvi çirklənmə riskləri göl ekosistemlərini tarazlıqdan çıxarır. Dövlət və qeyri-hökumət qurumlarının koordinasiyalı addımları, yerli icmaların ənənəvi bilikləri və elmi monitorinq metodları birləşdikdə mühafizə strategiyaları effektiv olur. Suyun hər damcısı sahil boyu insan hekayələri, folklor möcüzələri və geoloji salnamələr yazır; bu hekayələri qorumaq gələcək nəsillərin təbiət mirasına borcudur. Göllərin səthi səma kimi dəyişkən, dibi isə tarix kimi sabit qaldıqca Azərbaycan təbiətinin canlı atlası yaşamağa davam edəcək.

Ən Çox Verilən Suallar