Bəhs sözü Azərbaycan dilində həm “müzakirə”, “şərh”, “debata daxil olmaq”, həm də “tədqiqat aparmaq” mənasını ifadə edir. Klassik mənbələrdə bu termin ərəbcə “baḥs” kökündən gəlir və elm sahəsində arqumentasiya yolu ilə həqiqəti aşkara çıxarmaq metodunu göstərir. Orta əsr şəhər akademiyalarında alimlər bəhs məclislərində müxtəlif məsələni dialektik qaydada çözür, arqument qarşılığında arqument tələb edir, nəticədə bilik piramidasının yeni qatlarını qururdular. Ədəbiyyatdan fəlsəfəyə, fiqhdən astronomiyaya qədər bütün sahələrdə inkişaf dinamosu rolunu oynayan bu ənənə Şərq intellektual mühitinin əsas özəlliklərindən biri idi. Yeni dövrdə “bəhs” həm elmi məqalələrin bölmə başlıqlarında, həm də məhkəmə proseslərinin terminologiyasında işlənərək konkret predmet ətrafında dəlil-sübut mübadiləsini işarələyir. Ali məktəb auditoriyalarında seminar forması bəhs prinsipinə əsaslanır: tələbə faktı yalnız əzbərlə deyil, sual-cavab metodu ilə mənimsəyir. Rəqəmsal kommunikasiya dönəmində sosial şəbəkə platformalarında “debate” resurslarının artması bəhs mədəniyyətinə yeni çağırışlar gətirib: arqumentativ nitqin sintaksisi qısalır, lakin auditoriya dairəsi genişlənir. Bəhsin mahiyyəti dəyişmir; yenə də axtarılan həqiqət məntiq, fakt və nitq mədəniyyəti vasitəsilə özünü göstərir. Mədəniyyət tarixi boyu dialoqun əsasında duran bu anlayış cəmiyyətin fikri infrastrukturunu möhkəmləndirir, mövcud biliyi yeniləməklə yanaşı, onu əxlaqi məsuliyyət çərçivəsinə də salır. Aristotele aid edilən “Həyat mübahisəsiz düşünüldükdə dəyər qazanmır” fikri Şərq alimlərinin iş metodunda tam təcəssümünü tapırdı və bu xətt günümüzə qədər bilim aktına yön verən universal prinsip olaraq qalır.
Bəhs sözünün etimologiyası və semantik inkişafı
Bəhs termini ərəb dilində “axtarmaq, incələmək” mənasını verən “baḥatha” feilindən törəyib. Ərəb-fars mühitindən keçərək klassik türk dili lüğətlərində “bahs” şəklində yazılıb, Azərbaycan türkçəsində “bəhs” tələffüzünü alıb. İlk yazılı nümunələr XII əsr sufi müəlliflərinin risalələrində rastlanır, burada söz məfhumların dərk yolu kimi işlənir.
Təzahür forması zamanla genişlənərək “elmi-bəhs”, “münazirə-bəhs” birləşmələrini doğurdu. Modern dövrdə termin semantik şaxələnmə yaşayaraq “dissertasiya bölüm başlığı”, “parlament müzakirəsi”, “məqalə altbölməsi” kimi müxtəlif sahələrə inteqrasiya edildi.
Orta əsr alim məclislərində bəhs ənənəsi
Səlcuq və Eldəniz saraylarında təşkil olunan “dərs halqası” məclisləri alimlərin bəhs meydanı idi. Müxtəlif fənlərdən sual verilir, riyazi isbat tələb olunur, teoloji mövzuda məntiqi tutarlılıq mühüm sayılırdı. Bu mühitdə gənc tələbə ustadına təkzib imkanı qazandıqda elm çevrəsində nüfuz qazanırdı.
Bəhs məclislərində şəxsiyyət deyil, fikir toxtuşdurulduğu üçün natiqlik mədəniyyəti formalaşdı, etik kodeks yarandı. “Müsahibə ədəbi”, “xətib adabı” kimi əlyazma risalələr bu dövrün nitq texnikasını kodlaşdıran sənədlərdir; bu, müasir debat təlimlərində də metodoloji baza rolunu oynayır.
Klassik ədəbiyyatda bəhs obrazının funksiyası
Divan poeziyasının qəhrəmanları bir-biri ilə gözəllik, sədaqət, mərdlik mövzularında poetik bəhsə girirdilər. Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsərində Məcnun qəzəl formatında sevgi bəhsini qaldırır, poetik arqumentini qəlb yanğısı ilə əsaslandırır. Satirik şair Qasım bəy Zakir isə sosial ədalət mövzusunda bəhs açaraq dönəmin idarəçilik üsullarını tənqid edir.
Məclis ədəbiyyatında aşıqlar saz havaları üzərində “bəhs-bəhs” deyə çağırış edərək musiqili debat forması yaradırdı; tərəflər cəngavərlik, elm, vüqar mövzularında ifaçı-şair məharətini nümayiş etdirirdi. Bu ənənə indi də aşıq deyişmələrinin təməl strukturu kimi yaşayır.
İslam fiqhində bəhs və ictihad əlaqəsi
Şəriət hüququnda məsələ araşdırılarkən “bəhs və tədqiq” mərhələsi ictihad prosesinin əsas hissəsidir. Alim əsas dəlilləri—Quran, Sünnə, icma, qiyas—üzərində bəhs apararaq hökmlə bağlı ehtimal nisbətini müəyyənləşdirir. İlk mübahisə, sonra hökm prinsipi fiqh metodologiyasının diskursiv təbiətini göstərir.
Mədrəsə tədrisində şagird “mütərcim” mərhələsindən “müdəqqiq” mərhələsinə keçərkən öz müəllimini bəhs yolu ilə arqumentasiya etməli, zidd mövqeləri sübutlandırmalı idi. Bu, hüquqi düşüncədə tənqidi təfəkkürün sınaq məqamı sayılırdı.
Müasir akademik yazıda “bəhs” strukturu
Magistr və doktorluq dissertasiyalarında “Birinci bəhs”, “İkinci bəhs” şəklində alt bölmələr elmi-nəzəri ardıcıllığı göstərir. Hər bölgü konkret sual ətrafında hipotez irəli sürür, araşdırma metodunu açıqlayır və nəticədə mövzu məntiqi şəkildə dərinləşir.
Ciddi elmi jurnal standartında da “Bəhs” başlıqları problemi hissələrə ayıraraq oxucunu strukturlaşdırılmış məlumatla təmin edir. Bu model qarışıq elmi məlumatı sistemə salır, plagiat riskini azaldır, metodoloji şəffaflığı artırır.
Parlament debatlarında bəhs mədəniyyəti
Müstəqil Azərbaycanın Milli Məclis Təlimatında deputatın çıxışı rəsmən “bəhsə qoşulmaq” termini ilə ifadə olunur. Reglamentə əsasən spikerin icazəsi ilə deputat mövzu üzrə əsas arqumentini təqdim edir, əks tərəfin sualına faktla cavab verməlidir.
Parlamentologiya tədqiqatları göstərir ki, arqumentlərin statistik tutarlılığı və hüquqi baza dərəcəsi deputatın çıxışının effektivliyini müəyyən edir. Bəhs kulturunun zəiflədiyi hallarda populist ritorika yüksəlir, qanunverici orqan qərar keyfiyyətini itirir.
Rəqəmsal dövrdə onlayn bəhs meydanları
Forum və sosial şəbəkələrdə “debate group” modellərində istifadəçilər yazılı bəhs janrını virtual məkana daşıyırlar. Bu mühitdə informasiya sürəti yüksək, arqumentin doğruluğunu yoxlamaq imkanları isə məhdud olduğundan fakt-təftiş platformaları önə çıxır.
Onlayn fəlsəfə dairələrində moderasiya qaydaları klassik bəhs məclislərinin etik kodeksini xatırladır. Trollinq və mətn manipulyasiyasına qarşı arqument sübutu tələb olunur; beləliklə, rəqəmsal mühitdə də bəhs ənənəsi nitq mədəniyyətini qoruyan filtrlər yaradır.
Bəhs mədəniyyətinin tənzimlənməsi və etik normalar
Klassik “ədabül-bəhs” risalələrində ədəbli debatın altı şərti göstərilir: mövzudan kənara çıxmamaq, şəxsi təhqir etməmək, arqument mənbəsini gizlətməmək, sözünü kəsməmək, faktı təhrif etməmək, qərara hörmət etmək. Müasir akademik kodekslər və mediada etik bələdçi sənədləri eyni prinsipləri təkrar edir.
Elmi konfranslarda “open discussion” sessiyaları əvvəlcə mexaniki sual-cavab, sonra “peer comment” şəklində debatla yekunlaşır. Ekspert rəyi əsasında təqdimatçı öz tədqiqatını təkmilləşdirir; beləliklə, bəhs prosesi elmi inkişaf mexanizmi kimi işləyir.
| Prinsip | Qısa izah | Klassik mənbə nümunəsi |
|---|---|---|
| Mövzuya sadiqlik | Əsas predmeti dəyişməmək | “Ədabül-bəhs” (İbn Sina) |
| Təhqirin yasaq olması | Şəxsə yox, fikrə yönəlmək | Nəsirəddin Tusinin mübahisə qaydası |
| Fakt şəffaflığı | Mənbəni gizlətməmək | İbn Rüşdün şərh metodikası |
| Sözünü kəsməmək | Qarşı tərəfə vaxt vermək | Buxari məclis adabı |
| Əsaslandırma tələbi | Dəlilsiz iddianı qəbul etməmək | Əl-Fərabi məntiq traktatı |
| Qarara hörmət | Mübahisə bitdikdən sonra yekuna riayət | Osmanlı məclis qaydası |
Bəhs anlayışı əsrlər boyu Şərq intellektual mühitinin özək mexanizmi kimi formalaşıb və zamanın müxtəlif mərhələlərində yenidən şəkillənərək bu günə qədər aktuallığını itirməyib. Etimoloji kökləri araşdırmaq göstərir ki, termin ilk növbədə axtarış və araşdırma iradəsini ifadə edir; məhz bu iradə elmi və fəlsəfi inkişafın əsas hərəkətverici qüvvəsidir. Orta əsr məclislərində formalaşan dialektik ənənə ədəbiyyatda estetik üsula, fiqhdə hüquqi metodikaya, müasir akademik yazıda struktur prinsiplərinə çevrilərək geniş sferaya yayıldı. Bəhs mədəniyyəti fərdi fikri kollektiv zəkaya qoşur, arqumentasiya bacarığı və nitq mədəniyyəti vasitəsilə cəmiyyətin intellektual kapitalını artırır. Parlament debatlarından onlayn forumlara qədər uzanan diskurs meydanlarında etik kodekslər, fakt şəffaflığı və mövzuya sadiqlik prinsipləri hələ də aktualdır. Rəqəmsal dövr bu ənənəyə sürət və kütləvilik qazandırsa da, arqumentin məntiq strukturu eyni qırmızı xətt kimi qalır. Təhsil sistemində seminar və laboratoriya formatı bəhs praktikası ilə qruntlanır; tələbə sual vermək, faktı sübut etmək və etirazı dinləmək mədəniyyətini burada öyrənir. Nitq etikası, dialektik metod və həqiqət axtarışı üçlüyü informasiya çağının çaşqınlıq selində bələdçi rolunu oynayır. Bəhs yalnız müstəqil fikir nümayişi deyil, həm də qarşılıqlı hörmətə əsaslanan sosial razılaşma modelidir; bu model cəmiyyəti daha dözümlü, daha dərin düşüncəli və daha innovativ edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Bəhs sözünün əsas mənası mübahisə, müzakirə və araşdırma aparmaqdır. Klassik ədəbiyyatda elmi dialoq, məhkəmə praktikasında isə arqument mübadiləsi formasında işlənir. Söz ârəb mənşəli olub axtarmaq, incələmək kökündən gəlir. Müasir dövrdə akademik məqalə başlıqlarında da geniş istifadə olunur.
Mübahisə fikir toqquşmasıdır, bəhs isə arqumentli araşdırma prosesidir. Yaxşı bəhsdə tərəflər dəlillərlə yüklənmiş fikir irəli sürür və şəxsi hücumdan qaçır. Sadə mübahisə emosional ton ala bilər, bəhs isə elmi və məntiqi çərçivədə qalmalıdır. Yəni hər mübahisə bəhs deyil, amma hər bəhs müəyyən dərəcədə mübahisə ehtiva edir.
Alimlər müəyyən mövzu elan edib arqumentlərini təqdim edir, qarşı tərəf sual verərək boşluqları axtarırdı. Qaydaya görə, təhqir yasaq idi, fakt gizlətmək hörmətsizlik sayılırdı. Adətən müəllim-şagird əlaqəsi qurulsa da, şagirdin müəllimi təkzib etməsi təqdir edilirdi. Bəhsin sonunda tərəflər yekun hökmü qəbul edirdilər.
“Bəhs” alt bölməsi tədqiqatın məzmun hissəsini məntiqi seqmentlərə bölür, oxucunun məlumatı sistemli izləməsinə kömək edir. Hər bölmədə sual, hipotez, metod və nəticə ardıcılığı qorunur. Bu struktur elmi şəffaflığı və plagiat riskinin azaldılmasını təmin edir. Jurnal standartları da məqalə içi bölmə başlığı kimi “bəhs” terminini təşviq edir.
Forumlarda və sosial media qruplarında qaydalar dəqiq göstərilir: fakt mənbə ilə verilməli, şəxsi hücum olmaz, mövzu kənara çıxmamalıdır. Moderatorlar etik pozuntuya görə istifadəçini bloklayır. Fakt-yoxlama linkləri və akademik istinadlar arqumentin doğruluğunu dəstəkləyir. Beləliklə, rəqəmsal mühitdə də klassik bəhs prinsipləri qorunur.
Əsas prinsiplər mövzuya sadiqlik, şəxsi təhqirə yol verməmək, faktı gizlətməmək, sübut tələb etmək və yekun qərara hörmət göstərməkdir. Bu qaydalar klassik “ədabül-bəhs” risalələrindən gəlir. Müasir akademik kodekslər də eyni prinsipləri əks etdirir. Bəhs etikası debat mədəniyyətinin keyfiyyətini müəyyən edir.
Qanun layihələri qəbul olunarkən deputatların arqumentləri cəmiyyətin taleyinə təsir edir. Reglament qaydaları bəhs prinsiplərinə əsaslandığından qərarları daha obyektiv edir. Deputatın faktlara söykənməsi və məntiq ardıcıllığı qanun layihəsinin keyfiyyətini artırır. Populist çıxışlar isə bəhs prinsiplərindən kənar sayılır.
Seminar metodunda tələbələr mövzu ətrafında sual-cavab vasitəsilə bilgini fəal şəkildə mənimsəyir. Tələbə arqument gətirir, müəllim sübut tələb edir, digər tələbələr əks mövqe irəli sürür. Bu proses tənqidi düşüncəni inkişaf etdirir. Elmi mədəniyyət də məhz bəhs yolu ilə öyrədilir.
Dialektik metod qarşılıqlı ziddiyyətlərin sintezlə həllinə əsaslanır. Bəhs bu metodun praktik icrasıdır: zidd arqumentlər təqdim olunur, ortaq məntiq nöqtəsi tapılır. Nəticə biliyin dərinləşməsinə və yeni fəlsəfi qatın yaranmasına səbəb olur. Buna görə bəhs dialektikanın mühüm alətidir.
İbtidai sinifdən debat klubları yaratmaq, universitetdə müntəzəm seminar və konfranslar keçirmək ilk addımdır. Mediada fakt-yoxlama rubrikaları aparmaq, sosial şəbəkə moderatorluğunu gücləndirmək də vacibdir. Ən önəmlisi, şəxsi fikrə hörmət və arqumentin məntiqi qiymətləndirilməsini təşviq etməkdir. Beləcə, cəmiyyət tənqidi düşüncə və mədəni dialoq mühitində formalaşar.
