Dilin tarixi və zənginliyi bir millətin mənəviyyatında, ədəbində və dəyərlərində öz əksini tapır. Azərbaycan dilində “biədəb” sözü nəsillərdən-nəsillərə ötürülən, cəmiyyətin etik normaları və əxlaq qaydalarına söykənən bir anlayışdır. Bu söz gündəlik həyatda, ədəbiyyatda və xalq arasında mənfi davranış, tərbiyəsizlik, kobudluq, əxlaqsızlıq kimi mənalarla işlədilir. Uşaqdan-böyüyə hər kəs ədəbin, nəzakətin vacibliyini öyrənir, əks halda, biədəb kimi damğalanmaqdan ehtiyat edir. Hər dövrün insanı bu anlayışa münasibətində cəmiyyətin, ailənin və mühitin təsiri ilə formalaşır. Biədəb davranışlar adətən qınaq obyektinə çevrilir, fərdin nüfuzuna, ailə və sosial münasibətlərinə ziyan vurur. Ədəbin ziddi olan bu anlayış, kökündə ərəb mənşəli “ədəb” sözünü daşıyır, “bi-” isə inkar formasında işlədilir. Həm klassik, həm də müasir dövrdə biədəbliyin ictimai qavrayışı dəyişməz qalıb: insanın mənəviyyatında, cəmiyyətdə yer tutan ən mənfi xüsusiyyətlərdən biri sayılıb. Bu yazıda biədəb sözünün tarixi, mənası, etimologiyası, sinonim və antonimləri, ədəbiyyat və folklordakı rolu, psixoloji və sosial aspektləri, eləcə də müasir cəmiyyətdə aktuallığı dərin və araşdırılmış formada izah edilir.
Biədəb sözünün mənşəyi və etimologiyası
Biədəb sözünün etimologiyası ərəb dilinə əsaslanır. Burada “bi-” ön şəkilçisi inkar, “ədəb” isə əxlaq, mədəniyyət, tərbiyə deməkdir. Ədəbli insan cəmiyyətin qəbul etdiyi davranış və əxlaq normalarına riayət edir, biədəb isə bu normalardan uzaq, əxlaqdan, tərbiyədən kənar insan kimi qiymətləndirilir. Söz ilk dövrlərdən klassik mənbələrdə və dini mətnlərdə işlədilib, İslam fəlsəfəsində ədəb və onun ziddi olaraq biədəblik geniş tədqiq olunub. Tədricən bu anlayış Azərbaycan xalqının danışıq dilinə və ədəbiyyatına daxil olub, sosial həyatın müxtəlif qatlarında istifadə edilib.
Biədəb sözü yalnız şəxsi davranışa yox, eyni zamanda bir fərdin hərəkət, danışıq, münasibət və sosial münasibətindəki nöqsanlara da işarə edir. Dilimizdə bu termin getdikcə daha geniş mənada işlədilərək, tərbiyəsizlik, kobudluq, nalayiqlik kimi mənalar alıb.
Biədəbliyin sosial və etik mahiyyəti
Hər bir cəmiyyətdə insanların davranışına, danışığına və münasibətinə verilən qiymət ədəblilik və ya biədəbliyin göstəricisi olur. Biədəb davranışlar ictimai qınağa səbəb olur, insanın reputasiyasına ciddi xələl gətirir. Belə insanlar adətən ətrafdakılar tərəfindən hörmətsiz, tərbiyəsiz, məsuliyyətsiz, ictimai normalara riayət etməyən biri kimi qəbul edilir. Ədəbsiz söz və hərəkətlərin nəticəsi olaraq insan ailə və cəmiyyətdə etibarını itirə bilər.
Sosial mühit, ailə və təhsil biədəbliyin qarşısının alınmasında əsas rol oynayır. Biədəb davranışlar ailədə və məktəbdə tərbiyənin zəifliyindən qaynaqlanır, sonradan cəmiyyətdə sosial adaptasiyaya mane olur. Mədəniyyət və ictimai əxlaq normalarının qorunması üçün biədəbliyin tənqidi vacib hesab olunur.
Biədəb sözünün sinonim və antonimləri
Biədəb sözünün dilimizdə bir çox sinonimləri var: tərbiyəsiz, kobud, nalayiq, həyasız, əxlaqsız, etikasız, mədəniyyətsiz, yersiz, nadan və s. Bu sözlər insanın mənfi davranışlarını və ictimai qınağa səbəb olan hərəkətlərini ifadə edir.
Antoniomlər isə əsasən ədəblilik, tərbiyəlilik, nəzakətlilik, mədəniyyətlilik, ehtiramlılıq, insansevərlik kimi sözlərlə ifadə olunur. Bu antonimlər cəmiyyətin qəbul etdiyi, hörmətlə yanaşılan və yüksək dəyərləndirilən keyfiyyətlərdir.
Biədəbliyin ədəbiyyat və folklorda təzahürü
Azərbaycan ədəbiyyatında və folklorunda biədəb obrazlar tez-tez rast gəlinir. Klassik şairlər biədəbliyi cəmiyyətin mənəvi fəlakəti, ailənin və sosial həyatın əsas problemlərindən biri kimi təqdim ediblər. Folklor nümunələrində də biədəb adamlar adətən mənfi, tərbiyəsiz, ağılsız və cəza alan obraz kimi təsvir olunur. Atalar sözlərində, lətifə və nağıllarda biədəbliyin cəzası, ədəbin üstünlüyü daim vurğulanır.
Ədəbi nümunələrdə biədəb davranışdan uzaq durmaq, ədəbliliyi qorumaq, tərbiyəli olmaq gənc nəslə örnək kimi göstərilir. Hər bir klassik əsərdə biədəbliyin cəmiyyətə mənfi təsiri dərs verici və maarifləndirici şəkildə çatdırılır.
Biədəbliyin dini və fəlsəfi aspektləri
İslam dinində və digər dini sistemlərdə ədəb, əxlaq və mədəniyyət ali dəyər kimi qəbul olunur. Biədəb davranışlar günah sayılır, dinin əsas prinsiplərinə zidd hesab edilir. Qurani-Kərimdə, hədislərdə və dini ədəbiyyatda insanın əxlaqı, tərbiyəsi, nəzakəti xüsusi vurğulanır, biədəbliyə qarşı xəbərdarlıq edilir.
Fəlsəfi baxımdan biədəbliyin insan və cəmiyyət münasibətlərində, əxlaq fəlsəfəsində yaratdığı ziddiyyətlər geniş təhlil edilir. Cəmiyyətin etik qaydalarına uyğun yaşamaq üçün biədəbliyin aradan qaldırılması əsas şərtdir.
Biədəbliyin psixoloji aspektləri
Psixoloqlar biədəb davranışların fərdin şəxsiyyətindəki psixoloji pozuntular, özgüvən azlığı, ailə və sosial mühitin təsiri, uşaqlıq travmaları, tərbiyə çatışmazlığı ilə əlaqəli olduğunu bildirir. Biədəb insanlarda tez-tez aqressiya, sosial adaptasiya problemləri, psixoloji gərginlik müşahidə edilir.
Belə halların qarşısını almaq üçün tərbiyə və maarifləndirmə, psixoloji dəstək və sosial nəzarət vacibdir. Uşaqlıqdan ədəbli və mədəni davranışın formalaşması üçün ailə və məktəb mühüm rol oynayır.
Müasir dövrdə biədəbliyin sosial təsiri və aktuallığı
Hazırda biədəb davranışlar ictimai yerlərdə, ailədə, təhsil müəssisələrində və virtual məkanda rast gəlinir. Sosial şəbəkələrdə biədəb söz və hərəkətlərin yayılması, kobudluq, etikadan kənar paylaşımlar cəmiyyət üçün problemə çevrilib. Dövlət qurumları və cəmiyyət bu hallara qarşı maarifləndirici, inzibati tədbirlər görür, yüksək əxlaq və ədəbin təbliğinə çalışır.
Biədəb davranışlar fərdin və cəmiyyətin nüfuzuna, sosial münasibətlərə ziyan vurur, konfliktlərin artmasına səbəb olur. Bütün bunlar cəmiyyətin inkişafı üçün mənfi təsir yaradır və ədəbin qorunmasını zəruri edir.
Biədəb sözünün qrammatik və leksik xüsusiyyətləri
Biədəb sözü Azərbaycan dilində sifət kimi işlədilir. Qrammatik baxımdan hallanır, cümlədə təyin, xəbər, bəzən isə isim kimi (“biədəb adam”) çıxış edir. Danışıqda, ədəbi dildə, publisistikada və gündəlik ünsiyyətdə geniş istifadə olunur. Biədəb sözünün düzgün işlədilməsi üçün mətnin üslubuna və mənasına diqqət yetirmək lazımdır.
Biədəb sözünün müxtəlif məqamlarda işlədilməsi insanın mənəvi keyfiyyətlərinin, ictimai münasibətlərdə yerinin, cəmiyyət tərəfindən qəbulunun göstəricisi olur.
Cədvəl: Biədəb və ədəblilik xüsusiyyətləri
| Xüsusiyyət | Biədəb davranış | Ədəblilik |
|---|---|---|
| Əxlaqi qiymət | Mənfi | Müsbət |
| Sosial münasibət | Qınaq, konflikt | Hörmət, etimad |
| Tərbiyə | Zəif | Yüksək |
| Dil və ünsiyyət | Kobud, nalayiq | Nəzakətli, ədəbli |
| Ədəbi təsvir | Mənfi tip | Müsbət, ideal obraz |
| Cəmiyyətdə nüfuz | Aşağı | Yüksək |
| Qanun-qayda münasibəti | Pozucu | Qoruyucu, nümunəvi |
Biədəb anlayışı tarixdən günümüzə qədər Azərbaycan xalqının ədəbi və mənəvi həyatında, gündəlik ünsiyyətdə və ictimai münasibətlərdə mənfi qiymətləndirilən xüsusiyyət kimi qalmışdır. Ədəblilik, nəzakət, tərbiyə və mədəniyyət bir fərdin, ailənin və bütövlükdə cəmiyyətin inkişafının əsas şərtlərindən sayılır. Biədəb davranışların qarşısının alınması üçün ailədə, məktəbdə və ictimai həyatın bütün sahələrində maarifləndirmə, düzgün tərbiyə, yüksək mənəvi dəyərlərin təbliği vacibdir. Hər kəsin şəxsi nümunəsi və ictimai məsuliyyəti bu istiqamətdə xüsusi önəm daşıyır. Biədəbliyin cəmiyyətə mənfi təsirinin aradan qaldırılması üçün bütün səviyyələrdə iş aparılmalı, insanlarda etik və ədəbi davranış, hörmət və mədəniyyət hissi gücləndirilməlidir. Biədəbliyin kökünün kəsilməsi yüksək səviyyəli ictimai münasibətlərin əsas şərtidir və xalqımızın mənəvi kimliyini qorumaq üçün başlıca məsələdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Biədəb sözü əxlaqi normalara, ədəblilik və tərbiyə qaydalarına riayət etməyən, kobud, nalayiq, tərbiyəsiz davranış və insan anlamında işlədilir. Bu, cəmiyyətdə xoş qarşılanmayan və qınanan xüsusiyyətdir.
Biədəb sözü ərəb dilindən alınıb. ‘Bi-‘ inkar hissəciyi və ‘ədə b’ kökündən gəlir. Ədəbin ziddi, yəni əxlaqsız və ya tərbiyəsiz deməkdir.
Biədəb sözünün sinonimləri arasında tərbiyəsiz, kobud, həyasız, nalayiq, əxlaqsız, nəzakətsiz, yersiz və s. kimi ifadələr yer alır.
Ədəbli, nəzakətli, mədəni, tərbiyəli, hörmətli və insansevər biədəb sözünün antonimləri hesab edilir. Bunlar cəmiyyətdə yüksək qiymətləndirilən keyfiyyətlərdir.
Biədəb davranış ictimai qaydalara və əxlaq normalarına zidd olan, başqalarına hörmətsiz və kobud münasibətlə xarakterizə olunur. Belə insanlar cəmiyyətdə etimad və hörmət qazana bilmir.
Ədəbiyyat və folklorda biədəb obrazlar mənfi tiplər kimi təqdim edilir, onların pis aqibəti göstərilir, insanlara dərs verilir və doğru yol göstərilir.
İslam və digər dinlərdə biədəb davranışlar günah sayılır. Əxlaq və ədəb dini dəyərlərin əsasını təşkil edir, biədəb insanlar qınanır və tövbəyə çağırılır.
Biədəb davranış insanın şəxsi psixoloji vəziyyətində və ətrafla münasibətində mənfi iz buraxır, sosial konfliktlərə və cəmiyyətlə ziddiyyətlərə yol açır.
Ədəbli davranışın formalaşdırılması üçün ailə və məktəbdə düzgün tərbiyə, sosial nəzarət və maarifləndirmə əsasdır. Tərbiyəvi tədbirlər cəmiyyətin inkişafı üçün vacibdir.
Biədəb sözü gündəlik danışıqda tərbiyəsiz, kobud və nalayiq hərəkətlər edən insanlar və davranışlar üçün məzəmmət və irad bildirən söz kimi istifadə olunur.
