Birləşmiş Millətlər Təşkilatı: Diplomatiya, Prioritetlər

XX əsrin ilk yarısı insan sivilizasiyasını iki dünya müharibəsinin dağıdıcı fəlakətləri ilə sarsıtdı, milyonlarla insan həyatını itirdi, iqtisadiyyat və sosial sistemlər çökdü. İkinci müharibənin külləri üzərində beynəlxalq təhlükəsizliyi kollektiv mexanizmlə qorumaq ideyası əvvəlcə 1941-ci ildə imzalanan Atlantika Xartiyasında öz əksini tapdı. 26 müttəfiq dövlətin 1942-ci ildə “Birgə Bəyannamə”sində ilk dəfə “United Nations” ifadəsi işlədildi və bu konsepsiya 1945-ci il 26 iyun tarixində San-Fransiskoda qəbul edilən Nizamnamə ilə hüquqi şəklə salındı. 24 oktyabrda Nizamnamə qüvvəyə mindi və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) rəsmi fəaliyyətə başladı. Təşkilatın yaranma məramı təkcə dövlətlərarası münaqişələri önləmək deyil, həm də iqtisadi, sosial və humanitar əməkdaşlıqla sülhün kökünü möhkəmləndirmək idi. Bu hədəf dörd əsas prinsipə söykənir: suveren bərabərlik, münaqişələrin dinc həlli, zor tətbiqindən çəkinmək və daxili işlərə müdaxilə etməmək. Tarixin gedişində BMT 32 müstəmləkə ərazisinin müstəqilliyinə müşayiət edib, COVİD-19 pandemiyası kimi qlobal böhranlarda koordinasiya mərkəzi rolunu oynayıb, Paris İqlim Sazişinin qəbulunda katalizator funksiyası görüb. Təşkilata indiyədək 193 ölkə üzv olub; 1992-ci il 2 mart tarixində Azərbaycan da bu ailəyə qoşuldu və qısa zaman ərzində sülhməramlı missiyalarda aktiv iştirakla nüfuz qazandı. Nyu-Yorkdakı Baş Qərargah, Cenevrə, Vyana, Nayrobi kimi qərargahlarla yanaşı, dünyanın 90-dan çox ölkəsində xüsusi agentlik və nümayəndəlik fəaliyyət göstərir. İclas zallarından sahə missiyalarına qədər geniş spektrdə iş aparan BMT bu gün həm dayanıqlı inkişaf hədəflərinin lokomotivi, həm də insan hüquqlarının ən böyük tribunasıdır. Təşkilatın uğurları qədər tənqid hədəflərinə çevrilən institutları da var, lakin müasir beynəlxalq münasibətlərin heç bir qanadı onun qədər inklüziv mexanizm təqdim etməyib.

BMT-nin əsas orqanlarının struktur mexanizmi

BMT Nizamnaməsinin III fəsli Təşkilatın altı əsas orqanını müəyyən edir: Baş Assambleya, Təhlükəsizlik Şurası, İqtisadi və Sosial Şura, Qəyyumluq Şurası, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi və Katiblik. Baş Assambleya bütün üzv dövlətlərin bərabər təmsil olunduğu forumdur, ildə bir dəfə ümumi müzakirələr sessiyası keçirir və əksər qətnamələri sadə səs çoxluğu ilə qəbul edir.
Təhlükəsizlik Şurası sülh və təhlükəsizlikdən birbaşa cavabdeh orqandır; 5 daimi, 10 qeyri-daimi üzvdən ibarətdir, sanksiyalar, sülhməramlı əməliyyatlar və hərbi mandatlar üzrə qərarlar qəbul edir. Daimi üzvlərin veto hüququ Şuranın həm effektivlik rıçağı, həm də islahat debatlarının mərkəzi mövzusudur.

İnsan hüquqlarının qorunması mexanizmləri

İnsan hüquqları sözü ilk dəfə Nizamnamənin preambulasında çəkilir və bu, təşkilati fəlsəfənin fundamentidir. 1948-ci ildə qəbul edilən Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi normativ həyətiyyət baxımından hüquqi məcburi sənəd olmasa da, sonrakı 70-dən çox müqaviləyə təməl rolunu oynadı.
Cenevrədə yerləşən İnsan Hüquqları Şurası hər beş ildən bir “Ümumi Dövri Baxış” prosesi aparır, ölkələrin öhdəliklərinə əməl statusunu qiymətləndirir. Müxtəlif tematik xüsusi məruzəçilər ifadə azadlığından gender bərabərliyinə qədər mövzular üzrə hökumətlərə tövsiyə verir və faktaraşdırıcı missiyalar həyata keçirir.

Sülhməramlı əməliyyatların coğrafiyası və mandatları

BMT indiyədək 70-dən çox sülhməramlı əməliyyata rəhbərlik edib; hazırda Afrika və Yaxın Şərqdə yerləşən 12 aktiv missiyada 80 min hərbçi və polis xidmət göstərir. Mandatlar Təhlükəsizlik Şurasının qətnaməsi ilə formalaşır və silahlı qarşıdurmanı bitirməkdən seçkilərin təşkilinə qədər geniş funksiyaları əhatə edir.
Açıq mavi dəbilqə rəmzi altında fəaliyyət göstərən kontingentlərin yerləşdirilməsi üçün hökumətlərin razılığı tələb olunur, bu da “sülhün razılıq əsasında” prinsipi adlanır. Hədlərin aydın olmaması və maliyyələşmə təminatının çətinliyi kimi problemlər missiyaların effektini bəzən limitləşdirir.

İqtisadi inkişaf və 2030 Gündəliyi

2015-ci ildə Baş Assambleya Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərini (DİM) təsdiqləməklə qlobal iqtisadi-sosial kursu yenidən çərçivələndirdi. 17 hədəf yoxsulluğun aradan qaldırılması, təmiz enerji, layiqli əmək və iqlim dəyişmələri kimi prioritetləri inteqrə edir.
İqtisadi və Sosial Şura (ECOSOC) bu hədəflərin icrasını illik “Yüksək Səviyyəli Siyasi Forum” vasitəsilə monitorinq edir və könüllü milli hesabat formatında dövlətlərin irəliləyişini qiymətləndirir. Maliyyə tərəfdaşlığını gücləndirmək üçün “Addis Abeba Fəaliyyət Gündəliyi” kapital axınlarının dəqiq koordinasiyasını hədəfə alır.

Humanitar yardım mexanizmləri

BMT-nin Ofisiya Koordinasiya İdarəsi (OCHA) böhran bölgələrində ehtiyac xəritələndirməsi aparır, donor resurslarını yönləndirir, beynəlxalq Qızıl Xaç və Qızıl Aypara cəmiyyətləri, qeyri-hökumət təşkilatları ilə fəaliyyəti uzlaşdırır.
Dünya Ərzaq Proqramı, Uşaq Fondu (UNICEF), Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlıq (UNHCR) kimi qurumlar aclıq, kəskin qida çatışmazlığı, məcburi köçkünlük şəraitində insanlara həyat dəstəyi paketləri çatdırır. 2024-cü ildə WFP təxminən 174 milyon insana ərzaq yardımı göstərib.

Diplomatiya və münaqişələrin dinc həlli platforması

BMT baş katibinin vasitəçilik mexanizmi gizli diplomatik danışıqlardan ictimai təşəbbüslərə qədər uzanır. Bəzən sadəcə əlaqə kanallarının açıq qalması belə münaqişə tərəflərinə gərginliyi azaltmağa kömək edir.
Baş katib öz təşəbbüsü ilə “yaxşı xidmətlər” göstərə, xüsusi nümayəndə təyin edə, ya da regional təşkilatlarla birgə “üçlü mexanizm” quraraq dialoqu intensivləşdirə bilir. Məsələn, 2022-ci ildə Qara dəniz taxıl dəhlizi razılaşması BMT və Türkiyənin birgə vasitəçiliyi ilə imzalandı.

Azərbaycan və BMT tərəfdaşlığının prioritet xəttləri

Azərbaycan 1994-cü ildən BMT missiyalarına maliyyə töhfəsi verir, 1999-dan etibarən isə ilk sülhməramlılarını Kosovoya göndərib. Hökumət 2016-cı ildə “2030 Gündəliyi”ni milli prioritetlərlə əlaqələndirən yol xəritəsi qəbul etdi.
Bakı ofisi vasitəsilə həyata keçirilən “Birləşmiş Millətlər Azərbaycanda Dayanıqlı İnkişaf Əməkdaşlıq Çərçivəsi 2021-2025” sənədi sosial bərabərlik, yaşıl iqtisadiyyat və institusional islahatlar kimi sahələrə xüsusi diqqət ayırır. Ölkə habelə Qoşulmama Hərəkatına sədrlik dönəmində BMT strukturlarının islahat təşəbbüslərini dəstəkləmişdir.

BMT maliyyələşdirmə modelinin çağırışları

Təşkilatın cari büdcəsi əsas, sülhməramlı və məhkəmə büdcələrindən ibarətdir. Üzv dövlətlər ÜDM və əhali meyarı əsasında müəyyən olunan faizlə müntəzəm ödəniş etməlidir. Lakin gecikən ianələr maliyyə boşluğu yaradır; nəticədə humanitar fondlar və missiyalar donorların könüllü töhfələrindən asılı qalır.
Reformistlər büdcə strukturu ilə səlahiyyət arasında balansın pozulduğunu, xərclərin artan mandatlarla adekvat artmadığını bildirir. İT infrastrukturunun yenilənməsi, kibertəhlükəsizlik və rəqəmsal diplomatiya üçün əlavə resurs tələb olunur.

Soyuq müharibədən sonra BMT-nin yenilənmə ehtiyacı

İdeoloji ikipartiyalı sistemin başa çatması BMT gündəliyini etnik münaqişələr, terrorizm və iqlim böhranı kimi qeyri-ənənəvi təhlükələrlə zənginləşdirdi. Bu şəraitdə Təhlükəsizlik Şurasının genişləndirilməsi, veto hüququnun məhdudlaşdırılması, regional təmsil balansının yenidən baxılması haqda təkliflər artdı.
Eyni zamanda rəqəmsal təhdidlər – dezinformasiya, kibermüdaxilələr – 1945-ci il Nizamnaməsinin kibernetika reallığı ilə uzlaşmadığını göstərdi. Baş katibliyin “Bizim ümumi gündəm” hesabatı sülh, rifah və planet qovşağında yeni multilateral kompaktın zəruriliyini vurğulayır.

Qarşıdakı onillikdə BMT-nin strateji prioritetləri

Proqnozlara görə 2050-yə qədər dünya əhalisinin 70 faizi şəhər yerlərində yaşayacaq, resurs təzyiqi artacaq və iqlim qaçqınlarının sayı 200 milyonu keçə bilər. BMT dayanıqlı urbanizasiya, dövri iqtisadi model və yaşıl enerji keçidi üzrə dövlətlərarası mexanizmləri gücləndirməyi planlaşdırır.
DİM-lərin səkkiz il sonra hesabat dövrü bitir; 2025-dən etibarən yeni hədəflər paketi – bəziləri “Sıfır xalis karbon”, “Rəqəmsal inklüzivlik”, “Süni intellekt etikası” kimi modullar – prioritet ola bilər. Bu yanaşma dövlət, biznes və vətəndaş cəmiyyəti üçbucağında kollektiv məsuliyyət tələb edir.

Dünyanın ən böyük çoxtərəfli platformasının gələcək konturları

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı yaranandan bəri qlobal ordenin mühüm tənzimləyicisi kimi fəaliyyət göstərir. Müharibələrin qarşısını hər zaman ala bilməsə də, diplomatik soyuqlama anlarında danışıq kanallarını açıq saxlayıb, humanitar böhranlarda minlərlə insanın həyatını qurtarıb və beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərinə dair konsensus yarada bilib. Təşkilatın altı əsas orqanı müxtəlif mandatlar çərçivəsində təhlükəsizlikdən sosial inkişafadək geniş spektrdə fəaliyyət göstərir.

Sülhməramlı əməliyyatlar, insan hüquqları monitorinqi, iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə və humanitar yardım kimi sahələrdə əldə edilən nailiyyətlər BMT-nin qlobal idarəetmədə əvəzsiz rolunu təsdiq edir. Lakin veto mexanizmi, maliyyə asılılığı və institusional bürokratiya kimi problemlər islahat çağırışlarını da aktuallaşdırır. İnformasiya əsrində kiberhücumlar, dezinformasiya dalğaları, səyyar epidemiya riskləri təşkilatın yeni funksional alətlər tələb etdiyini göstərir. Qaynaqların ədalətli bölgüsü, regional balansın qorunması və rəqəmsal transformasiyanın institusional adaptasiyası qarşıdakı illərdə BMT gündəminin əsas xətləridir. Azərbaycanın da daxil olduğu 193 dövlət üçün bu platforma həm diplomatik tribunadır, həm də qlobal tərəfdaşlıq imkanlarının laboratoriyasıdır. Gələcəyin çoxqütblü sistemində BMT uğurla transformasiya olunsa, beynəlxalq təhlükəsizlik və dayanıqlı inkişaf naminə ən təsirli alət olaraq qalacaq; əks təqdirdə, regional təşkilatlar boşluğu doldurmağa çalışacaq. Buna görə üzv dövlətlərin kollektiv siyasi iradəsi və vətəndaş cəmiyyətinin təzyiqi BMT tarixinin növbəti mərhələsini formalaşdıracaq.

Ən Çox Verilən Suallar