Çəyirtkə — bəzən kəndlinin qorxulu yuxusu, bəzən biologiya sevərlərin müşahidə obyekti, bəzən isə ekosistemin balansını qoruyan görünməz qəhrəmandır. 2025-ci ildə təbiətin dəyişən ritmi, iqlim dəyişikliyi və kənd təsərrüfatında baş verən yeniliklər fonunda çəyirtkələr haqqında bilmək hər kəs üçün önəm kəsb edir. Bu məqalədə çəyirtkənin bioloji mahiyyəti, yaşayış coğrafiyası, fayda və zərərləri, insanlara təsiri, mübarizə üsulları və cəmiyyətin bu canlıya münasibəti geniş şəkildə araşdırılıb.
Bioloji varlıq kimi çəyirtkə: Strukturu və növləri
Çəyirtkələr Orthoptera dəstəsinə daxil olan, əsasən otla qidalanan, qanadlı, güclü tullanma qabiliyyətinə sahib həşəratlardır. Onların uzun arxa ayaqları tullanmağa, möhkəm dişləyici ağız aparatları isə müxtəlif otları çeynəməyə imkan verir. Azərbaycanda çəyirtkələrin ən çox yayılmış növləri bunlardır:
| Adı | Elmi adı | Ərazisi |
|---|---|---|
| İtaliya çəyirtkəsi | Calliptamus italicus | Aran, Mil, Muğan |
| Miqrant çəyirtkə | Locusta migratoria | Kür-Araz ovalığı |
| Çılpaq çəyirtkə | Oedipoda spp. | Qobustan, Şirvan |
Çəyirtkələr yumurtadan çıxaraq sürfə mərhələsi keçirir, daha sonra yetkin formaya gəlir. Onlar tam metamorfoz deyil, qismən dəyişmə keçirirlər — bu, onları bioloji olaraq maraqlı edir.
Coğrafi yaşantısı: Azərbaycanda və dünyada çəyirtkə harada yaşayır?
Çəyirtkələr quru, yarımsəhra, çəmənlik və kənd təsərrüfatı zonalarında geniş yayılıb. Onların sevimli mühiti aşağıdakılardır:
- Quru, torpaqlı sahələr
- Taxıl və yonca sahələri
- Açıq düzənliklər
Dünyada xüsusilə Afrika, Hindistan, Orta Asiya və Aralıq dənizi hövzəsində yayılıb. Azərbaycanda isə Aran bölgəsi, Muğan düzləri, Şirvan və Qobustan rayonlarında müşahidə olunur.
Çəyirtkənin qidalanması: Nə yeyir və niyə təhlükəlidir?
Çəyirtkələr əsasən bitki mənşəli qidalarla qidalanır. Onların menyusunda:
- Buğda
- Arpa
- Qarğıdalı
- Yonca
- Günəbaxan kimi məhsullar var.
Əgər çəyirtkələr çoxalırsa və sürü halında hərəkət edirlərsə, əkin sahələrini bir neçə gün ərzində məhv edə bilirlər.
Faydaları və ekosistemdə rolu
Çəyirtkələrin yalnız zərərli olmadığını da bilmək vacibdir. Onların ekoloji sistemdəki müsbət rolları bunlardır:
- Quşlar, kərtənkələlər və hətta bəzi məməlilər üçün qida mənbəyidir.
- Torpaqda mikroorqanizmlərin fəaliyyətinə kömək edir.
- Bitki populyasiyasının təbii tənzimlənməsində rol oynayır.
Zərərləri və iqtisadi təsiri
Çəyirtkə istilaları nəticəsində kənd təsərrüfatına ciddi ziyan dəyə bilər. 2024-cü ildə Azərbaycanda 1200 hektar sahədə məhsul zərər görmüş, bu isə milyonlarla manat itkiyə səbəb olmuşdu. Zərərləri:
- Məhsuldarlığın kəskin azalması
- Fermerlərin xərclərinin artması
- Ekoloji balansın pozulması
Həyat şəraiti və çoxalması
Çəyirtkələr isti və quraq iqlimi sevir. Dişi çəyirtkə yumurtalarını torpağın altına qoyur. Yumurta mərhələsi qış boyunca davam edir, yazda isə sürfələr çıxır. Optimal temperatur: 25–35°C.
İnsanların bu haqda verdiyi suallar və cavablar
— Birbaşa yox. Onlar dişləmir və zəhərli deyillər. Amma məhsul itkisinə görə dolayı yolla insanlara təsir edirlər.
— Əkin sahələrinin monitorinqi, dron müşahidələri və təbii düşmənlərin qorunması ilə çəyirtkələrin yayılmasının qarşısı alına bilər.
— Bəli! Afrikada və Asiyada çəyirtkələr qida kimi istifadə olunur və yüksək protein mənbəyidir.
— Xeyr. Əgər allergik reaksiya yoxdursa, uşaqlar üçün təhlükə daşımır.
İnnovativ həllər və 2025 tendensiyası
2025-ci ildə çəyirtkələrlə mübarizədə ağıllı texnologiyalar tətbiq edilir:
📊 Çəyirtkə İzləmə Sistemi – dron və peyk görüntüləri ilə real zamanlı təqib
🧪 Bioloji pestisidlər – ətraf mühitə zərər vermədən təsirli nəticə
🌱 Ekosistem yanaşması – təbii düşmənlərin (qaranquş, arıqlayan kərtənkələ) qorunması
Çəyirtkə həm təbiətin ayrılmaz hissəsi, həm də aqrar sektor üçün təhlükə ola bilən bioloji varlıqdır. Onu düzgün tanımaq, ona qarşı elmi yanaşma ilə davranmaq və balansı qorumaq bu günün və gələcəyin məsuliyyətidir. İnsan–təbiət münasibətlərində hər detalın rolu olduğu kimi, çəyirtkə də bu dinamikdə özünəməxsus yer tutur.
