Çaqqallar – Azərbaycan təbiətində və ümumiyyətlə Qafqaz və Avrasiya faunasında az tanınan, lakin olduqca maraqlı və faydalı rola sahib olan vəhşi məməlilərdir. 2025-ci ildə ekoloji tarazlığın pozulması, yırtıcıların azalması və kənd təsərrüfatına zərərverici heyvanların çoxalması fonunda çaqqalların əhəmiyyəti daha dərindən qiymətləndirilir. Bu məqalədə çaqqal haqqında həm elmi, həm ekoloji, həm də sosial baxımdan geniş məlumat veriləcək.
1. Çaqqal nədir? Bioloji təsnifat
| Parametr | Məlumat |
|---|---|
| Elmi adı | Canis aureus |
| Dəstə | Yırtıcılar (Carnivora) |
| Fəsilə | İtlər (Canidae) |
| Boyu | 45-50 sm |
| Uzunluğu | 70–105 sm |
| Çəkisi | 6–14 kq |
| Rəngi | Qəhvəyi-boz, bəzən sarımtıl |
| Ömrü | Təbiətdə 8–10 il, əsirlikdə 12 ilə qədər |
| Status | Qorunmayan növ, lakin nəzarət altındadır |
Çaqqal canavarla tülkü arasında bir bioloji ara növ kimi təsnif edilir. Canis cinsinə daxildir, yəni canavarların yaxın qohumudur.
2. Yayılma arealı və Azərbaycandakı vəziyyəti
Çaqqallar geniş yayılmışdır – Avropa, Yaxın Şərq, Cənubi Asiya və Afrikada təbii şəkildə yaşayırlar. Azərbaycanda aşağıdakı bölgələrdə rast gəlinir:
- Şirvan düzənliyi
- Mingəçevir-Gəncə zonası
- Lənkəran-Astara meşəlikləri
- Qazax-Tovuz və Ağstafa bölgəsi
- Naxçıvan Muxtar Respublikası
2025-ci ildə aparılan monitorinqlərə görə, çaqqal populyasiyası artmaqdadır, bu da bəzən kənd təsərrüfatı ilə toqquşmalara səbəb olur.
3. Çaqqalın davranışları və sosial həyatı
- Gecə aktivdirlər (nocturnal), gündüz gizlənirlər
- Monoqam cütlüklər şəklində yaşayırlar (bir ömürlük partnyor)
- Dişi çaqqal ildə bir dəfə 4-6 bala doğur
- Ailələr şəklində ov edirlər – bu baxımdan canavarlarla oxşarlıq göstərirlər
- Çox ağıllı, ehtiyatlı və tələyə düşməsi çətin heyvandır
4. Qidalanma: Nə yeyirlər və niyə faydalıdırlar?
Çaqqal omnivor (həm ət, həm bitki yeyən) heyvandır. Təbii təmizləyici rolunu yerinə yetirirlər.
| Qida tipi | Nümunələr |
|---|---|
| Ət | Kiçik gəmiricilər, quşlar, sürünənlər, balıqlar |
| Cəsədlər | Ölü heyvanlar, təbiətin təmizlənməsi funksiyası |
| Bitkilər | Meyvə, giləmeyvə, tərəvəz, dənli bitkilər |
| İnsan tullantıları | Kənd və şəhər qıraqlarında qida qalıqları |
2025-ci ildə bu xüsusiyyətlərə görə çaqqallar “təbii sanitariya işçiləri” kimi dəyərləndirilir.
5. Çaqqal-insan münasibətləri: Miflər, reallıqlar və çağırışlar
🟢 Müsbət təsirlər:
- Ölü heyvanların cəsədlərini yeyərək ətraf mühiti təmizləyirlər
- Gəmirici populyasiyasını azaldırlar (xüsusilə kənd təsərrüfatı üçün vacibdir)
- Ekosistemdə qida zəncirinin vacib halqasıdırlar
🔴 Çətinliklər və problemlər:
- Bəzən toyuq və kiçik mal-qara hücumuna səbəb ola bilirlər
- İnsanlara yaxınlaşanda qorxu yaradırlar (əslində hücum etmirlər)
- Səhvən tülkü və canavarla qarışdırılır, çox zaman hədəfə alınan heyvana çevrilirlər
2025-ci ildə bu problemin qarşısını almaq üçün Maarifləndirmə Proqramları, çaqqal-ağıllı qoruma bölgələri, və təhlükəsiz kənd təsərrüfatı üsulları təklif olunur.
6. Çaqqallar haqqında tez-tez verilən suallar
Çox nadir hallarda. Normalda insan gördükdə qaçır. Yalnız ac və ya yaralı olduqda təmas axtara bilər. Yarımevcil çaqqallar ehtiyatlılıq tələb edir.
Xeyr. Onlar canavara bənzəyirlər, lakin daha kiçik, çevik və fərqli davranışlara sahibdirlər.
Azərbaycan qanunvericiliyinə görə çaqqal qorunmayan növdür, lakin ekoloji balans üçün ov məhdudiyyətləri tətbiq olunur. 2025-ci ildə bir çox rayonlarda ov üçün icazə yalnız xüsusi lisenziya ilə verilir.
Əvvəllər bəli, lakin hazırda bu praktikaya demək olar ki, son qoyulub. Ekoloji və etik baxımdan qəbul olunmur.
7. Çaqqallar haqqında maraqlı faktlar
- Çaqqalların səsi çox fərqlidir – onlar “ulama”, “vıyıltı”, “çığırtı” tonlarında səslər çıxarır və qarşılıqlı ünsiyyətə girirlər
- Onların bədən dili çox zəngindir – qulaq və quyruq hərəkətləri ilə emosiyalarını ifadə edirlər
- Qidalarını torpaqda gizləyib ehtiyat saxlayırlar
- 2025-ci ildə bu heyvanlar haqqında sənədli filmlər çəkilir və ekoturizm marşrutlarına daxil edilir
8. Çaqqalın ekosistemə təsiri: Qrafik təqdimat
[Bitki örtüyü]
↓
[Gəmiricilərin artımı]
↓
[Çaqqallar → Gəmirici sayının azaldılması]
↓
[Torpağın qorunması və xəstəliklərin azalması]
↓
[İnsan və kənd təsərrüfatı üçün sağlam mühit]
9. Əlaqə məlumatları və ekoloji nəzarət orqanları (2025)
| Qurum | Əlaqə və funksiyası |
|---|---|
| Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi | www.eco.gov.az — Çaqqal populyasiyasının monitorinqi və tənzimlənməsi |
| AMEA Zoologiya İnstitutu | www.zoologiya.az — Çaqqal və digər vəhşi məməlilərin elmi araşdırmaları |
| Azərbaycan Ovçular Cəmiyyəti | @ovculartibb.az – Nizamlı ov və biomüxtəliflik haqqında maarifləndirmə |
| Şəki-Ekoturizm Mərkəzi | Ekotur marşrutlar və müşahidə zonaları üçün məlumat: (055) 889 77 33 |
Çaqqalı tanıyaq, qoruyaraq dəyərləndirək
Çaqqal – nə canavardır, nə tülkü. O, təbiətin özünü tənzimləyən mexanizminin bir hissəsidir. 2025-ci ildə kənd təsərrüfatının modernləşməsi və ekoturizmin inkişafı çaqqallara olan münasibətin dəyişməsinə səbəb olub. Bu canlılar bizim düşmənimiz deyil – onlar təbiətin balansını qoruyan səssiz müttəfiqlərdir.
Əgər çaqqalı tanısaq, qorumağı bacarsaq, təbiət də bizə daha səxavətli olacaq.
