Azərbaycan xalqının məişət mədəniyyəti, geyim və ayaqqabı ənənələri minilliklər ərzində zənginləşib və formalaşıb. Bu ənənələrin ayrılmaz hissələrindən biri də qədim və müasir dövrdə aktual olan, həm rahatlıq, həm də praktiklik baxımından seçilən yüngül ayaqqabı növləridir. Belə ayaqqabılar arasında “çəkələk” xüsusi yer tutur. Çəkələk sadə quruluşu, funksional təyinatı, iqlim və sosial şəraitə uyğunluğu, həmçinin estetik görünüşü ilə fərqlənir. Tarixən çəkələk kənd əhalisi, şəhər sakinləri və hətta el şənliklərində, toy-düyünlərdə, müxtəlif mərasimlərdə rahatlıqla geyinilən, həm kişilərin, həm də qadınların istifadə etdiyi ayaqqabı növüdür. Hər bir bölgənin öz çəkələk ənənəsi, hazırlanma texnikası və yerli xüsusiyyətləri olub. Bu yazıda çəkələyin yaranma tarixi, materialları, hazırlanma texnologiyası, forması, regional fərqləri, sosial və mədəni dəyəri, həmçinin çağdaş dövrdə rolu geniş izah edilir.
Çəkələk sözünün mənşəyi və etimologiyası
Çəkələk termini Azərbaycan dilində qədim köklərə malikdir və birbaşa “çəkmək” felindən yaranıb. Bu termin ayağa tez və asan geyilən, cırmaqla, sıx bağlamağa ehtiyac olmayan, yüngül və rahat ayaqqabı mənası verir. Xalq etimologiyasında “çək” – geyinmək, “ələk” – bir şeyin asanlıqla çıxarılıb-taxılması anlamına gəlir. Bəzi filoloqlar hesab edir ki, çəkələk sözünün kökü qədim türk dillərində “çəkmək” və “ələk” (əl ilə tutmaq, keçirmək) mənasını ifadə edən söz birləşmələrinə söykənir. Tarixi mənbələrdə, xüsusilə də XIX–XX əsr etnoqrafik təsvirlərində bu terminə tez-tez rast gəlinir.
Çəkələyin quruluşu və əsas xüsusiyyətləri
Çəkələk – əsasən yüngül, altı və üstü incə, tərləməyən və ayağı qoruyan sadə quruluşlu ayaqqabıdır. Ənənəvi çəkələyin əsas hissələri bunlardır:
- Altlıq (tabaq): Sərt və elastik materialdan (dəri, rezin, nadir hallarda taxta) hazırlanır.
- Üst hissə: Parça, nazik dəri, məxmər, yun və ya süni materiallardan kəsilib ayağın üstünü örtür.
- Yan bağları: Əksərən olmur, ayağa asanlıqla taxılır və çıxarılır.
- Arxa və burun hissəsi: Bəzən açıq, bəzən qapalı olur, fərqli bölgələrdə müxtəlif modellər üstünlük təşkil edir.
Çəkələyin ən önəmli xüsusiyyəti – yüngüllük, rahatlıq və tez geyinilib-çıxarılmasıdır. O, çox vaxt ev şəraitində, həyət-bacada, yay mövsümündə, isti havalarda, bazarda, toy və məclis günlərində geyilir.
Çəkələyin yaranma tarixi və yayılma coğrafiyası
Çəkələyin tarixi qədim dövrlərə, çoban, kəndli və əkinçi həyat tərzinə gedib çıxır. Orta əsrlərdə, xüsusən Qafqazda və Anadolu torpaqlarında sadə quruluşlu, tez geyinilən yüngül ayaqqabılar – çəkələk, çarıq, başmaq, cürə və s. geniş yayılmışdı. Şifahi xalq ədəbiyyatında, etnoqrafik tədqiqatlarda və arxeoloji tapıntılarda bu tip ayaqqabıların müxtəlif formalarda mövcudluğu təsdiqlənir.
Azərbaycanda çəkələk həm dağlıq, həm də düzən ərazilərdə yayılıb. Tovuz, Qazax, Qəbələ, Zaqatala, Şəki, Gəncə, Qarabağ və Şirvan bölgələrində çəkələk həm kişilər, həm də qadınlar tərəfindən istifadə olunurdu. Xüsusilə yaylaq həyatı, qonaq qarşılama, kənd şənlikləri zamanı çəkələk ayaqqabının əvəzolunmaz növü sayılırdı.
Çəkələk növləri və regional fərqlər
Çəkələyin növləri hazırlanma materialına, forma və təyinatına görə dəyişir. Ənənəvi növlər bunlardır:
- Dəri çəkələk: Qalın, lakin elastik dəri parçasından tikilir. Əsasən kişilər üçün nəzərdə tutulub.
- Parça çəkələk: Parça və ya məxmər üzlüklü, yumşaq və nazik, qadın və uşaqlar üçün uyğundur.
- Taxta çəkələk: Nadir hallarda, nəmli və çirkli ərazilərdə istifadə üçün.
- Beçə çəkələk: Kiçik ölçülü, uşaqlar üçün, çox vaxt rəngli və naxışlı tikilir.
- Dekorativ çəkələk: Toy, nişan, bayram tədbirlərində geyilən, üstü bəzəkli, muncuqlu, tikməli modellər.
Regionlar arasında əsas fərq – formanın, materialın və bəzəyin dəyişməsi, yerli iqlimə və məişət ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmasıdır.
Çəkələk hazırlanmasının texnologiyası və mərhələləri
Ənənəvi çəkələk hazırlanması bir neçə mərhələdən ibarətdir:
- Material seçimi: Dəri, parça, rezin və ya məxmər seçilir.
- Ölçü götürülməsi: Ayaq ölçüsü götürülür və əsas forma kəsilir.
- Forma verilməsi: Altlıq və üst hissə uyğunlaşdırılır, tikiş və yapışdırma aparılır.
- Bəzək işləri: Dekorativ elementlər, naxışlar və tikmələr əlavə edilir.
- Qurutma və son emal: Çəkələk istifadəyə hazır vəziyyətə gətirilir.
Bu prosesdə ustalıq, təcrübə və zövq mühüm rol oynayır. Hər bölgədə çəkələk ustaları müxtəlif bəzək və texnika ilə fərqlənir.
Çəkələyin gündəlik həyatda və məişətdə rolu
Çəkələk uzun illər ərzində Azərbaycan kənd və şəhər məişətinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Evdə, həyət-bacada, su başında, bazarda, bağda və hətta toy və şənliklərdə insanlar tez-tez çəkələk geyiniblər. O, həm ayağı istidən, həm də çirkdən qoruyur, ayaqda narahatlıq yaratmır, asanlıqla təmizlənir və tez quruyur.
Çəkələk uşaqlar və yaşlılar üçün də rahatlıq və təhlükəsizlik baxımından ən əlverişli ayaqqabı hesab olunur. Bəzi bölgələrdə isə xüsusi ayinlərdə və məclislərdə çəkələk geyinmək adət sayılır.
Çəkələyin mədəniyyət və folklorda yeri
Azərbaycan folklorunda və ədəbiyyatında çəkələk obrazı sadəlik, doğmalıq, səmimiyyət və kənd həyatı simvoludur. Dastanlarda, nağıllarda və mahnılarda çəkələk ayaqqabı bəzən qəhrəmanın həyat yolunun, yola çıxmaq və məram uğrunda çətinliklərə dözmək motivinin əsas elementi kimi göstərilir. Toy adətləri, bayram süfrələri, xalq oyunlarında da çəkələk obrazı tez-tez qarşılanır.
Çəkələk həm də regiondan asılı olaraq müəyyən status və simvolik məna daşıyıb: bəzi yerlərdə bəzəkli çəkələk yüksək məqamın, bəzən isə sadə qara çəkələk zəhmətkeş insanın simvolu olub.
Çəkələk və müasir dövrdə tətbiqi
Texnoloji inkişaf, yeni materiallar və şəhər mədəniyyətinin təsiri ilə çəkələk ənənəvi formasını bir qədər dəyişsə də, çağdaş modada və məişətdə yenə aktual olaraq qalır. Müasir çəkələk modelləri artıq fabriki, sintetik və ya ekoloji materiallardan hazırlanır, şəhər və kənd sakinləri tərəfindən yay, yaz və payız mövsümündə, bağ evlərində, yay istirahət zonalarında və hətta “homewear” (ev geyimi) kimi istifadə edilir.
Bəzi dizaynerlər və etnoqrafiya həvəskarları ənənəvi çəkələyi müasir elementlərlə birləşdirir, onu moda podiumlarına və şəhər həyatına daşıyır.
Çəkələyin üstünlükləri və mənfi cəhətləri
Çəkələyin əsas üstünlükləri:
- Yüngüllük və rahatlıq
- Tərlətməməsi və nəfəs alması
- Asan təmizlənməsi və geyinilməsi
- Ayağı istidən və çirkdən qoruması
- Estetik və rəngarəng dizayn imkanı
Mənfi cəhətləri:
- Hər hava şəraitinə uyğun olmaması (yağışda tez islanır)
- Ayağın əlavə dəstəklə qorunmaması
- Sürüşkən səthlərdə təhlükəli ola bilməsi
- Daimi istifadə üçün bəzən tez köhnəlməsi
Çəkələk haqqında əsas xüsusiyyətləri
Forma və quruluş:
Ayağa asan taxılır, açıq və ya yarıaçıq üst hissə, elastik və yüngül altlıq, bəzəksiz və ya bəzəkli ola bilər.
Material:
Dəri, parça, məxmər, süni materiallar və rezin. Material seçimi mövsümə və istifadə sahəsinə uyğunlaşdırılır.
Təyinat:
Ev, həyət, bağ, bazar, toy, məclis, yay istirahəti, şəhər modası və s.
Hazırlanma üsulu:
Əl işi və ya fabrik istehsalı, dekorativ bəzəklər, regiona uyğun fərqli tikmə və naxışlar.
Çəkələyin növləri və istifadə sahələri
| Növ | Material | Təyinat və istifadə sahəsi |
|---|---|---|
| Dəri çəkələk | Təbii dəri | Kişi və qadın üçün, ev və bayır |
| Parça çəkələk | Parça, məxmər | Qadın, uşaq, toy və mərasimlər |
| Taxta çəkələk | Taxta-altlıq | Çirkli və nəm ərazilərdə |
| Beçə çəkələk | Parça, dəri | Uşaqlar üçün, bəzəkli və rəngli |
| Dekorativ çəkələk | Hər material | Toy, nişan, festival və bayramlarda |
Çəkələk əsrlər boyu Azərbaycan xalqının gündəlik həyatında, məişətində və mədəniyyətində mühüm yer tutan, sadə və praktik yüngül ayaqqabı növüdür. Onun həm tarixilik, həm rahatlıq, həm də estetik baxımdan dəyəri çox yüksəkdir. Müasir dövrdə də çəkələk ənənə və yeniliyin sintezini ifadə edir, mədəni irsimizin canlı nümunəsi olaraq yaşayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Çəkələk ənənəvi yüngül, tez geyinilən və asan çıxarılan, əsasən ev və məişətdə istifadə olunan ayaqqabı növüdür. Onun əsas xüsusiyyəti rahatlıq, yüngüllük və nəfəs alma qabiliyyətidir.
Çəkələk əsasən təbii dəri, parça, məxmər, bəzən rezin və taxta kimi materiallardan hazırlanır. Seçim istifadə sahəsinə və bölgənin iqliminə görə dəyişir.
Azərbaycanın Tovuz, Qazax, Qəbələ, Zaqatala, Gəncə, Qarabağ, Şirvan və digər bölgələrində çəkələk geniş yayılıb və gündəlik həyatda, həmçinin mərasimlərdə istifadə olunur.
Dəri çəkələk, parça və məxmər çəkələk, taxta çəkələk, beçə (uşaq) çəkələk və dekorativ-bəzəkli çəkələk kimi əsas növləri mövcuddur.
Çəkələyin hazırlanması üçün əvvəlcə material seçilir, sonra ölçü götürülür, forma verilir, altlıq və üst hissə birləşdirilir, lazım olduqda bəzək və naxış əlavə edilir və ayaqqabı istifadəyə hazır vəziyyətə gətirilir.
Çəkələk evdə, həyət-bacada, yay istirahət zonalarında, bağda, bazarda, toy və məclislərdə, həmçinin bəzi hallarda şəhər modasında istifadə olunur.
Çəkələk yüngül, rahat, nəfəs alan, asan təmizlənən və tez quruyan bir ayaqqabıdır. Həmçinin tez köhnəlsə də, yenisini hazırlamaq asandır.
Çəkələk Azərbaycan folklorunda sadəlik, səmimiyyət və kənd həyatı simvoludur. O, bədii əsərlərdə, nağıllarda və xalq mahnılarında tez-tez rast gəlinir.
Müasir çəkələk modelləri həm ənənəvi, həm də yeni materiallardan fabrikdə və əl işində hazırlanır, ev geyimi, yay və bağ ayaqqabısı kimi geniş yayılıb.
Çəkələk bəzən yağışlı və soyuq hava üçün uyğun olmur, ayağa əlavə dəstək vermir və bəzi hallarda tez köhnəlir. Lakin yenə də rahatlığı və praktiklik baxımından populyardır.
