Azərbaycanın qədim balıqçılıq ənənələrində xüsusi yeri olan cələ həm təbiət biliklərinin, həm də əcdadlarımızın məharətinin göstəricisidir. Bu alət yüz illərdir ki, çay və göllərdə balıq ovlamaq üçün istifadə olunur. Ənənəvi olaraq ağac çubuqlar, ip və tor materiallarından hazırlanan cələ sadə görünüşünə baxmayaraq, mühəndislik baxımından düşünülmüş bir quruluşa malikdir. Onun forması balığın içəri daxil olub çıxmamasını təmin edən xüsusi mexanizm üzərində qurulub. Cələ əsasən balıqçılığın yaz və yay mövsümündə, suyun aydın və sakit olduğu vaxtlarda daha effektiv olur. Qədimdə kəndlilər üçün cələ yalnız qida mənbəyi deyil, həm də məişət tələbatını ödəyən mühüm vasitə idi. Hətta bəzi bölgələrdə cələ düzəltmək xüsusi sənət hesab olunurdu və bu işi bacaran ustalar hörmətlə qarşılanırdı. Müasir dövrdə sənaye balıqçılığının geniş yayılmasına baxmayaraq, cələ ənənəvi balıq ovu həvəskarları tərəfindən hələ də istifadə olunur. Bu alətin sadəliyi, ucuz başa gəlməsi və təbiətə minimal zərər verməsi onun uzunömürlülüyünü təmin edib. Cələ yalnız ov vasitəsi deyil, həm də folklor və mədəni irsimizin bir hissəsi kimi yaşayır. Onun hazırlanması, qurulması və istifadəsi yerli icmaların birlik və əməkdaşlıq nümunəsidir. Bu gün bir çox kəndlərdə balıqçılıq tədbirləri və yarışlarında cələ ənənəsi yaşadılır, gənc nəsillərə öyrədilir. Beləliklə, cələ həm tariximizdə, həm də bugünkü gündə təbiət və insan arasında körpü rolunu oynamaqda davam edir.
Cələnin tarixi və mənşəyi
Cələ çox qədim dövrlərdən bəri insanların təbii resurslardan istifadə etmək bacarığının simvolu olub. İlk nümunələri bambuk və ağac budaqlarından hazırlanaraq sadə tor formasında qurulurdu. Bu üsul daha çox çay və göl sahillərində yaşayan icmaların əsas ov texnologiyalarından biri idi. Tarixi mənbələrdə cələnin Orta Asiya və Qafqaz xalqları arasında yayılması barədə qeydlər mövcuddur. Zamanla onun forması və materialları dəyişsə də, əsas prinsipi dəyişməyib.Ənənəvi cələ ustaları bölgənin su şəraitinə və balıq növlərinə uyğun fərqli ölçü və formalar hazırlayırdılar. Misal üçün, Kür çayı ətrafında daha uzun və dar cələlər, dağ çaylarında isə daha kiçik və yüngül modellər üstünlük təşkil edirdi. Bu adaptasiya qabiliyyəti onun effektivliyini artırır və bölgələr üzrə müxtəliflik yaradırdı.
Cələnin quruluş xüsusiyyətləri
Cələnin ən mühüm hissəsi tor quruluşudur. Tor adətən neylon və ya pambıq sapdan hörülür, bəzən də təbii bitki liflərindən istifadə olunur. Torun gözü balığın ölçüsünə uyğun seçilir ki, yalnız istənilən növ balıqlar tutulub, digərləri sərbəst buraxılsın. Torun forması daralan konus tipli olur ki, balıq daxil olandan sonra çıxmaqda çətinlik çəksin.Çərçivə isə adətən elastik ağac çubuqlardan hazırlanır. Bu çubuqlar həm toru gərgin saxlayır, həm də cələnin su axınında sabit qalmasına kömək edir. Cələnin giriş hissəsi xüsusi bucaq altında hazırlanır ki, balığın geri dönməsi çətin olsun
Cələdən istifadə qaydaları
Cələ balıqçı tərəfindən suyun dərinliyi və axın sürəti nəzərə alınaraq yerləşdirilir. Adətən sakit su hövzələrində və balıqların çox olduğu yerlərdə daha yaxşı nəticə verir. Balıqçı cələni günün müxtəlif saatlarında yoxlayaraq ov nəticəsini qiymətləndirir.Cələnin effektiv istifadəsi üçün balıqların hərəkət yollarını bilmək vacibdir. Təcrübəli balıqçılar suyun şəffaflığını, temperaturunu və balıqların mövsümi davranışlarını nəzərə alaraq cələni ən uyğun mövqeyə yerləşdirirlər.
Cələnin hazırlanması prosesi
Cələ hazırlamaq üçün əvvəlcə uyğun tor materialı seçilir. Daha sonra çərçivə üçün elastik və suya davamlı ağac çubuqlar hazırlanır. Tor çərçivəyə bərkitmə düyünləri ilə möhkəm bağlanır. Giriş hissəsi daraldılaraq xüsusi forma verilir.Hazırlıq zamanı hər düyünün möhkəm olması vacibdir, çünki suyun təzyiqi və balıqların hərəkəti toru zədələyə bilər. Usta balıqçılar cələnin davamlı olması üçün kənarlarını əlavə ip və ya sapla bərkidirlər.
Cələnin növləri
Cələlər əsasən ölçüsünə, formasına və istifadə yerinə görə fərqlənir. Kiçik cələlər çaylarda və dayaz göllərdə, böyük cələlər isə dərin sularda tətbiq olunur. Həmçinin bəzi cələlər hərəkətli, bəziləri isə sabit quruluşda olur.Formasına görə konus tipli, silindrik və qutu formalı cələlər mövcuddur. Bu müxtəliflik balıqçının ehtiyacına və ov şəraitinə uyğun seçim etməsinə imkan yaradır.
Cələnin ekoloji təsiri
Cələ təbiətə nisbətən az ziyan vuran ov vasitəsidir. Onun tor gözləri balıqların ölçüsünə uyğun seçildiyi üçün balıq populyasiyasının qorunmasına töhfə verir. Balıqçı istəmədiyi balıqları asanlıqla geri buraxa bilər.Bu üsul sənaye balıqçılığına nisbətən daha davamlıdır, çünki ekosistemdə balansı pozmur. Buna görə bir çox ekoloqlar və təbiət mühafizəçiləri cələnin istifadəsini dəstəkləyir.
Müasir dövrdə cələ istifadəsi
Bu gün cələ əsasən həvəskar balıqçılar, ekoturizm tədbirləri və ənənəvi festivallarda tətbiq olunur. Bəzi bölgələrdə isə balıqçılıq dərslərinin praktiki hissəsində öyrədilir.Müasir materiallar, məsələn, plastik çubuqlar və sintetik torlar, cələnin davamlılığını artırır və istifadəsini daha rahat edir. Lakin bir çox balıqçı hələ də təbii materiallardan hazırlanmış ənənəvi modellərə üstünlük verir.
Cələ ilə balıqçılığın mədəni əhəmiyyəti
Cələ yalnız ov aləti deyil, həm də mədəni irsin bir hissəsidir. Bir çox folklor nağıllarında, atalar sözlərində və mahnılarda cələ motivləri yer alır. O, əmək, zəhmət və təbiətlə harmoniyanın rəmzi kimi təqdim olunur.Həmçinin, bəzi bölgələrdə cələ düzəltmə və ondan istifadə mərasim xarakteri daşıyır. Bu tədbirlər yerli icmaların birliyini möhkəmləndirir və ənənələrin gələcək nəsillərə ötürülməsini təmin edir.
Cələnin qorunması və gələcək perspektivləri
Ənənəvi cələ sənətinin qorunması üçün yerli icmalar, balıqçılar və mədəniyyət təşkilatları müxtəlif layihələr həyata keçirir. Bu layihələr çərçivəsində cələ düzəltmə dərsləri, sərgilər və müsabiqələr təşkil olunur.Gələcəkdə cələ həm ənənəvi, həm də ekoloji baxımdan davamlı balıqçılıq metodlarının simvolu olaraq yaşamağa davam edəcək. Onun sadə quruluşu və təbiətə dost olması bu prosesi dəstəkləyir.
Cələ əsrlər boyu Azərbaycan kənd təsərrüfatında, xüsusilə balıqçılıq və ovçuluq sahəsində mühüm yer tutmuş ənənəvi alətlərdən biridir. Onun istifadəsi həm təbiətə uyğun ov üsullarının qorunmasında, həm də yerli icmaların iqtisadi həyatında mühüm rol oynamışdır. Sadə, lakin effektiv quruluşu sayəsində cələ həm peşəkar balıqçıların, həm də kənd sakinlərinin sevimli ov vasitələrindən biri olub. Texnologiyanın inkişafı və sənaye üsullarının artmasına baxmayaraq, cələ hələ də ekoloji baxımdan zərərsiz, təbii və ənənəvi üsul kimi dəyərini qoruyur. Bu vasitə həm də mədəni irsin bir hissəsi kimi Azərbaycan folklorunda və kənd təsərrüfatı ənənələrində öz yerini saxlayır. Gənc nəsillərin bu aləti tanıması, onun hazırlanma qaydalarını öyrənməsi milli dəyərlərin yaşadılması baxımından önəmlidir. Müasir dövrdə cələ həm turistik məqsədlər üçün, həm də ekoloji təmiz ov üsullarının təşviqində istifadə oluna bilər. Ənənənin davamlılığı üçün ustaların təcrübəsinin gənclərə ötürülməsi vacibdir. Beləliklə, cələ yalnız bir ov aləti deyil, həm də mədəni, iqtisadi və ekoloji baxımdan əhəmiyyətli bir mirasdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Cələ əsasən balıq və quş tutmaq üçün istifadə olunan ənənəvi tor və ya tələ tipli ov alətidir. O, təbii materiallardan – əsasən kəndir, tor ipi və ağac çubuqlardan hazırlanır. Bu alət su hövzələrində və ya müəyyən ərazilərdə canlıların istiqamətini dəyişdirərək onları içərisinə yönəldir.
Cələ əsasən balıqçılıq və quş ovçuluğunda istifadə edilir. Balıqların axın istiqamətinə uyğun qurulur və onların qaçışını əngəlləyərək tələyə düşməsini təmin edir. Eyni zamanda bəzi bölgələrdə dovşan və digər kiçik heyvanların tutulmasında da tətbiq edilir.
Cələ hazırlamaq üçün əvvəlcə möhkəm tor və ya ip materialı seçilir. Onun konstruksiyası dairəvi və ya konusvari formada olur. Torun ağız hissəsi geniş, daxili isə dar olur ki, canlı içəri girəndən sonra çıxa bilməsin.
Cələ istifadə edərkən ətraf mühitə zərər verməmək əsas şərtdir. Balıq ovunda ölçü və mövsüm məhdudiyyətlərinə əməl olunmalıdır. Qanunsuz ovçuluq qaydalarından uzaq durmaq vacibdir.
Ənənəvi olaraq cələ kəndir, kətan ipi, təbii tor və elastik ağac budaqlarından hazırlanır. Müasir dövrdə isə sintetik ip və plastik materiallardan istifadə edilsə də, ekoloji baxımdan təbii materiallara üstünlük verilir.
Cələ ekoloji baxımdan zərərsizdir və canlıların populyasiyasına ciddi təsir etmir. Onun qurulması asan, saxlanması isə uzunmüddətlidir. Bu üsul həm ənənəvi mədəniyyətin qorunmasına, həm də yerli icmaların dolanışığına töhfə verir.
Cələ daha çox su hövzələri ilə zəngin bölgələrdə – Kür və Araz çayları ətrafında, Xəzər dənizi sahilində, həmçinin göl və bataqlıq ərazilərdə geniş istifadə olunur. Həmçinin dağlıq bölgələrdə quş və kiçik heyvan ovunda tətbiq edilir.
Cələ ilə balıq ovu əsasən yazın sonu və payızın əvvəlində daha məhsuldar olur. Quş ovu isə payız və qış aylarında həyata keçirilir. Mövsüm seçimi həm qanunvericilik, həm də ekoloji balans nəzərə alınaraq müəyyən edilir.
Azərbaycanda cələ ilə ovçuluq Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilmiş ov qaydaları çərçivəsində tənzimlənir. Növlərin qorunması və ov mövsümü məhdudiyyətləri müvafiq qanunvericilikdə əksini tapır.
Bəli, bəzi bölgələrdə yerli ustalar gənclərə cələ hazırlanmasını öyrədir. Bu, həm praktiki bacarıqların ötürülməsi, həm də ənənəvi biliklərin qorunması baxımından əhəmiyyətlidir.
