Çəmən təbiətin ən gözəl və zəngin örtüklərindən biridir. O, müxtəlif iqlim şəraitlərində yayılmış, həm estetik, həm də funksional baxımdan mühüm əhəmiyyətə malik olan təbii və süni yaşıllıq sahəsidir. Çəmənlərin əsası ot bitkiləri, yəni çoxillik və birillik otlar tərəfindən formalaşır. Onlar ekosistemin ayrılmaz hissəsi olmaqla yanaşı, torpağın qorunması, eroziyanın qarşısının alınması, iqlimin tənzimlənməsi və canlıların yaşayış mühiti baxımından da mühüm rol oynayır. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində rast gəlinən çəmənliklər, təbii landşaftın mühüm komponenti olmaqla yanaşı, kənd təsərrüfatı üçün də dəyərli resurs hesab olunur.
Çəmən anlayışı təkcə təbiətdəki otlu sahələrlə məhdudlaşmır. Müasir dövrdə şəhərsalma və landşaft memarlığında çəmənlər estetik görünüş yaratmaq üçün geniş istifadə olunur. Parklarda, həyətlərdə, stadionlarda və istirahət zonalarında süni şəkildə yaradılan çəmənliklər insanların həyat keyfiyyətinə müsbət təsir göstərir. Bu cür sahələr həm gözəllik, həm də istirahət üçün ideal mühit yaradır. İctimai ərazilərdə və fərdi ev sahələrində çəmən salınması artıq bir zərurətə çevrilib.
Ekoloji baxımdan da çəmənlərin əhəmiyyəti çox böyükdür. Onlar karbon qazını udaraq oksigen hasil edir, şəhər ətrafı sahələrdə istilik adalarının təsirini azaldır, toz və digər zərərli hissəcikləri filtrasiya edir. Bundan əlavə, çəmənlər su balansının qorunmasına kömək edir və səth sularının torpağa hopmasına şərait yaradır. Bütün bu səbəblər çəmənləri yalnız yaşıllıq örtüyü deyil, həm də strateji ekoloji resurs kimi dəyərləndirməyə əsas verir.
Çəmən nədir?
Çəmən – əsasən ot bitkilərindən ibarət olan, təbii və ya süni şəkildə formalaşan, torpağı örən və yaşıllıqla zəngin sahəyə verilən addır. Təbii çəmənliklər torpağın və iqlimin xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq öz-özünə yaranır və çox vaxt kənd təsərrüfatı ilə əlaqədar olaraq biçin, otlaq və ya heyvandarlıq üçün istifadə olunur. Süni çəmənlər isə insanlar tərəfindən xüsusi toxumlar əkilməklə və müntəzəm qulluq edilməklə formalaşdırılır.
Çəmənliklər flora və fauna üçün əlverişli yaşayış mühiti yaradır. Xüsusilə quşlar, böcəklər, kiçik məməlilər bu mühitdən faydalanır. Həmçinin çəmənlər torpağın temperatur rejimini sabit saxlayır, günəş şüalarını əks etdirərək ətraf mühitin həddindən artıq isinməsinin qarşısını alır.
Təbii və süni çəmənlərin fərqləri
Təbii çəmənlər əsasən iqlim və torpaq şəraitindən asılı olaraq yaranır. Bu çəmənlərdə müxtəlif növ otlar, çiçəklər və hətta kiçik kol forması bitkilər olur. Təbii çəmənlərin formalaşması uzun illər ərzində baş verir və bu sahələrdə biomüxtəliflik daha zəngindir. Belə çəmənlər kənd təsərrüfatı və ekoturizm baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir.
Süni çəmənlər isə landşaft dizaynı məqsədilə yaradılır. Xüsusi toxumlar istifadə olunmaqla bu sahələrdə yalnız seçilmiş ot növləri becərilir. Belə çəmənlər müntəzəm biçilir, sulanır və gübrələnir. Süni çəmənlər daha estetik görünüşə malik olsa da, təbii çəmənlərdəki ekosistem zənginliyi onlarda olmur.
Azərbaycanda çəmənliklərin yayılması
Azərbaycan coğrafi baxımdan çoxşaxəli landşafta malikdir və bu, ölkə ərazisində müxtəlif növ çəmənliklərin yayılmasına şərait yaradır. Dağlıq bölgələrdə subalp və alp çəmənləri, aran zonalarda isə daha düzən otlu sahələr mövcuddur. Xüsusilə Quba, Qusar, Şəki, Qax və Lerik kimi bölgələrdə zəngin çəmən sahələri mövcuddur. Bu ərazilər həm heyvandarlıq, həm də yayla turizmi üçün əlverişli şərait yaradır.
Həmçinin, Azərbaycanın şəhərsalma sahəsində aparılan abadlıq işləri çərçivəsində paytaxt Bakı da daxil olmaqla, bir çox şəhərdə süni çəmənliklər salınmışdır. Bu çəmənlər şəhərlərin havasını təmizləmək, tozun qarşısını almaq və vizual estetik yaratmaq baxımından böyük rol oynayır.
Çəmən bitkilərinin növləri
Çəmənliklərdə rast gəlinən əsas bitki növləri aşağıdakılardır:
- Arpaotu (Lolium perenne)
- Tülküquyruğu otu (Alopecurus pratensis)
- Qırmızı qayaotu (Festuca rubra)
- Ağ yonca (Trifolium repens)
- Qarağacı otu (Poa pratensis)
Bu bitkilər torpağı örtmək, sıx yaşıl kütlə yaratmaq və tez bərpa olunmaq xüsusiyyəti ilə seçilir. Əkilmə məqsədilə istifadə olunan çəmən toxumları bu növlərin qarışığından ibarət olur.
Çəmənlərin torpaq və iqlimlə əlaqəsi
Çəmənlərin uğurlu şəkildə yetişməsi üçün torpağın quruluşu və iqlim çox vacib rol oynayır. Torpağın pH səviyyəsi, mineral tərkibi, su tutma qabiliyyəti çəmənlərin inkişafına birbaşa təsir edir. Ən uyğun torpaqlar yüngül, nəfəsalan və zəngin mineral tərkibli olanlardır. Aşırı gil və ya qumlu torpaqlarda çəmən toxumları ya çətin cücərir, ya da kökləri inkişaf edə bilmir.
İqlim amilləri isə günəş işığı, temperatur və yağıntı ilə bağlıdır. Çəmənlər gün ərzində minimum 4-6 saat günəş işığı almalıdır. Eyni zamanda, davamlı və bərabər sulama çəmən örtüyünün sıx və yaşıl qalması üçün vacibdir.
Çəmənlərin funksional əhəmiyyəti
Çəmənliklər yalnız gözəllik məqsədilə yaradılmır. Onlar bir sıra funksional faydalar da təqdim edir:
- Torpağı eroziyadan qoruyur.
- Su sızmasını azaldır və səth sularını torpağa yönləndirir.
- Havanı tozdan və karbon qazından təmizləyir.
- Şəhərlərdə istilik adalarının yaranmasının qarşısını alır.
- Bioloji müxtəlifliyi dəstəkləyir.
Bütün bu faktorlar çəmənlərin həm kənd təsərrüfatı, həm ekoloji, həm də şəhərsalma baxımından əvəzolunmaz olduğunu göstərir.
Çəmən salmaq üçün istifadə olunan metodlar
Çəmən örtüyü yaratmaq üçün əsasən iki metoddan istifadə olunur:
- Toxum səpmə – daha sərfəli olsa da, zaman və səmərə baxımından daha çox qayğı tələb edir.
- Rulon çəmən – əvvəlcədən yetişdirilmiş və kök sistemini qoruyan çəmən örtüyü rulon şəklində əraziyə döşənir. Daha bahalı, lakin sürətli və estetik nəticə verən üsuldur.
Hər iki üsuldan istifadə edən şəxslər torpağı əvvəlcədən hazırlamalı, bərabər sulama və müntəzəm biçmə ilə çəmənin davamlılığını təmin etməlidirlər.
Çəmən baxımı və qulluq qaydaları
Çəmənlərin sağlam və yaşıl qalması üçün müəyyən qaydalara əməl olunmalıdır:
- Müntəzəm biçilmə: Bitki boyunun 4-7 sm-dən çox uzanmasına icazə verilməməlidir.
- Sulama: Yay aylarında gündə 1 dəfə, bahar və payızda isə həftədə 2 dəfə sulanması tövsiyə olunur.
- Hava keçirmə (aeratasiya): İldə bir neçə dəfə torpağın hava ilə zənginləşdirilməsi çəmənin sağlam inkişafı üçün faydalıdır.
- Gübrələmə: Bahar və yay aylarında azot tərkibli gübrələr istifadə olunmalıdır.
Bu tədbirlər çəmənin daha sıx, davamlı və estetik görünüşlü qalmasını təmin edir.
Çəmənliklər istər təbii, istərsə də süni şəkildə yaradılsın, həm ekoloji sistemin vacib hissəsi, həm də insanların həyat keyfiyyətini artıran faktorlardandır. Onların mövcudluğu torpaq və su ehtiyatlarının qorunmasına, havanın təmizlənməsinə, bioloji müxtəlifliyin davamına və şəhər mühitində estetik balansın yaradılmasına xidmət edir. Müasir dövrdə yaşıl sahələrin artırılması qlobal ekoloji problemlərin qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır. Bu baxımdan çəmənliklərə yalnız gözəllik elementi kimi deyil, strateji resurs kimi yanaşmaq lazımdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Çəmən – əsasən ot bitkilərindən ibarət olan, təbii və ya süni şəkildə formalaşan yaşıllıq örtüyüdür. Təbii şəraitdə öz-özünə yaranır, süni çəmənlər isə insanlar tərəfindən yaradılır.
Təbii çəmənliklər iqlim və torpaq şəraitinə uyğun olaraq öz-özünə yaranır. Süni çəmən isə insan tərəfindən toxum səpilməsi və qulluqla yaradılır.
Quba, Qusar, Qax, Şəki, Lerik və digər dağlıq bölgələrdə təbii çəmənliklər mövcuddur. Şəhərlərdə isə süni çəmənliklər geniş istifadə olunur.
Arpaotu, tülküquyruğu, qırmızı qayaotu, ağ yonca, qarağacı otu çəmənliklərdə rast gəlinən əsas otlardandır.
Toxumla səpilmə və rulon çəmən salınması əsas üsullardır. Rulon üsulu daha sürətli nəticə verir.
Çəmən müntəzəm biçilməli, sulanmalı, gübrələnməli və hava keçirmə (aeratasiya) prosedurları aparılmalıdır.
Yüngül, suyu yaxşı keçirən, nəfəsalan və zəngin mineral tərkibli torpaqlar çəmən üçün uyğundur.
Çəmən torpağı qoruyur, havanı təmizləyir, istilik balansı yaradır, estetik və ekoloji dəyərlər təqdim edir.
Bağçılıq mağazaları, onlayn ticarət platformaları və kənd təsərrüfatı məhsulları təchizatçılarından əldə edilə bilər.
Süni çəmənlər estetik baxımdan gözəldir, lakin təbii çəmənlər qədər bioloji müxtəlifliyi dəstəkləmir və torpaqla birbaşa əlaqə zəifdir.
