Çərəz sözü qədim dövrlərdən bəri Azərbaycan mətbəxində, folklorunda və gündəlik həyatında özünəməxsus yerə malik olan bir anlayışdır. Əslində “çərəz” sözü ərəb mənşəli “şərəz” kəlməsindən götürülmüşdür və “xırda yeməklər”, “götürüləbilən kiçik ləzzətlər” mənasında işlədilir. Tarixi mənbələrdə qeyd olunur ki, çərəzlər hələ min illər öncə Mesopotamiya, Fars, Anadolu və Qafqaz mədəniyyətlərində qəlyanaltı kimi istifadə olunurdu. İpək yolu üzərində yerləşən Azərbaycanın bu baxımdan zəngin ənənəsi var. Xüsusilə Novruz bayramı və toy, nişan mərasimləri zamanı çərəzlərin süfrəyə düzülməsi çox qədim bir adət olaraq qorunub saxlanılır.
Çərəzlərin tərkibi və növləri
Çərəz dedikdə əsasən qurudulmuş meyvələr, toxumlar və qoz-fındıq tərkibli məhsullar başa düşülür. Çərəzlər öz tərkibinə görə əsasən üç böyük qrupa bölünür:
- Quru meyvələr: kişmiş, ərik qurusu, alça qurusu, xurma, alma qurusu, əncir.
- Çərəz növü qoz-fındıq: qoz, fındıq, badam, püstə, qaraçörək (qara günəbaxan tumu), kaju, braziliya qozu.
- Tum və toxumlar: günəbaxan tumu, balqabaq toxumu, çətənə tumu və digər yağlı toxumlar.
Hər çərəz növü özünəməxsus dad, enerji tərkibi və sağlamlıq baxımından fərqli faydalarla seçilir. Məsələn, qoz və badam omeqa-3 yağ turşuları ilə zəngindir, kişmiş isə dəmir və kalium baxımından olduqca dəyərlidir.
Çərəzlərin sağlamlığa təsiri
Çərəzlər düzgün miqdarda qəbul edildikdə sağlamlıq üçün son dərəcə faydalıdır. Onlar təbii antioksidantlarla zəngindir, ürək-damar sistemini qoruyur, xolesterolu tənzimləyir və bədəndə enerji balansını saxlayır. Mütəxəssislər gündəlik 30-40 qram çərəz istifadəsinin immun sistemini gücləndirdiyini bildirirlər.
Badam, fındıq, qoz kimi çərəzlər E vitamini, maqnezium və proteinin əsas təbii mənbələridir. Kişmiş və xurma kimi quru meyvələr isə orqanizmdə dəmir çatışmazlığının qarşısını alır, qəbizliyi azaldır, bağırsaq fəaliyyətini tənzimləyir. Bununla yanaşı, günəbaxan tumu və çətənə toxumu omeqa-6 yağ turşuları ilə zəngin olub, hüceyrə yenilənməsində mühüm rol oynayır.
Çərəzlərin qida dəyəri və enerji balansı
Çərəzlər yüksək kalorili, lakin qida baxımından son dərəcə zəngin məhsullardır. Onların tərkibində yağlar əsas enerji mənbəyi olaraq çıxış edir, lakin bu yağlar əsasən doymamış faydalı yağlardır. Aşağıdakı cədvəldə bəzi məşhur çərəzlərin qida dəyəri göstərilmişdir (100 qram üzrə ortalama):
| Çərəz növü | Kalori (kcal) | Protein (g) | Yağ (g) | Karbohidrat (g) |
|---|---|---|---|---|
| Qoz | 654 | 15 | 65 | 14 |
| Badam | 579 | 21 | 49 | 22 |
| Fındıq | 628 | 15 | 61 | 17 |
| Kaju | 553 | 18 | 44 | 30 |
| Kişmiş | 299 | 3 | 0.5 | 79 |
| Ərik qurusu | 241 | 2.2 | 0.5 | 63 |
| Günəbaxan tumu | 584 | 20.8 | 51 | 20 |
Bu rəqəmlər göstərir ki, çərəzlər enerji baxımından çox dəyərlidir və az miqdarda belə orqanizmi uzun müddət tox saxlayır.
Çərəzlərin istifadə sahələri
Çərəzlər təkcə qəlyanaltı kimi deyil, eyni zamanda bir çox kulinariya sahəsində də geniş istifadə olunur. Şirniyyatlar, tortlar, bəkməzlər, enerji barları, qranola, salatlar, pilovlar və hətta bəzi ət yeməklərində belə istifadə edilir. Azərbaycanda qozlu paxlava, fındıqlı şəkərbura və kişmişli plov kimi çərəzlərlə zəngin təamlar olduqca məşhurdur.
Çərəzlər idmançılar üçün enerji təmin edən əsas qəlyanaltı məhsullardandır. Onlar uzun müddət toxluq hissi verir, əzələ inkişafına dəstək olur və məşqdən sonra regenerasiyanı sürətləndirir.
Çərəz alarkən diqqət yetirilməli məqamlar
Çərəz alarkən onun təmizliyinə, təzəliyinə və saxlanma şəraitinə mütləq diqqət yetirilməlidir. Aşağı keyfiyyətli çərəzlərdə kif, göbələk, və ya zərərvericilər ola bilər. Qablaşdırılmamış çərəzlər alarkən onların qoxusuna, rənginə və səthinə diqqət etmək lazımdır. Ən yaxşı çərəzlər təbii qoxuya malik olmalı, üzərində yapışqanlıq və ya nəm olmamalıdır.
Qablaşdırılmış məhsullarda isə son istifadə tarixi, tərkib maddələri və saxlanma qaydaları mütləq oxunmalıdır. Əlavə duz, şəkər, konservant ehtiva edən çərəzlər az miqdarda qəbul edilməlidir.
Çərəzlərin düzgün saxlanma qaydaları
Çərəzlərin keyfiyyətini və qida dəyərini qorumaq üçün düzgün saxlanması olduqca vacibdir. Onlar sərin, quru və qaranlıq yerdə, hava keçirməyən qabda saxlanmalıdır. Əks halda, çərəzlərdə oksidləşmə və kif əmələ gələ bilər. Xüsusilə yay aylarında qoz və fındıq kimi yağlı çərəzlər soyuducuda saxlanmalıdır ki, yağları acılaşmasın.
Təkrar istifadə olunan çərəzlərə əlin nəmliyinin keçməməsinə də diqqət olunmalıdır. Nəm çərəzlərin tez xarab olmasına səbəb ola bilər.
Çərəz istehsalı və Azərbaycan bazarında vəziyyət
Azərbaycanda çərəz istehsalı son illərdə artan templə inkişaf edir. Xüsusilə Zaqatala, Qəbələ, Qax, Balakən və Şəki bölgələri fındıq və qoz istehsalı sahəsində lider mövqedədir. Bu bölgələrdə fermer təsərrüfatları tərəfindən keyfiyyətli çərəz məhsulları ixrac üçün də hazırlanır. Dövlətin kənd təsərrüfatına dəstəyi nəticəsində yeni fındıqlıqlar salınır və emal müəssisələri fəaliyyətə başlayır.
Bununla yanaşı, ölkəyə İrandan, Türkiyədən və Orta Asiya ölkələrindən də çoxlu sayda quru meyvə və tum məhsulları idxal olunur. Yerli istehsalçılar artıq qablaşdırma, çeşidləmə və markalaşma sahəsində də əhəmiyyətli irəliləyişlər əldə ediblər.
Çərəzlərlə bağlı miflər və yanlış fikirlər
Bəzi insanlar çərəzlərin “kökləndirici” olması fikri ilə onların istifadəsindən çəkinirlər. Halbuki, bu yalnız həddindən artıq qəbul olunduqda baş verə bilər. Düzgün porsiyada istifadə olunan çərəzlər əksinə, metabolizmi sürətləndirir və orqanizmi enerji ilə təmin edir. Digər bir yanlış fikir odur ki, bütün çərəzlər allergiyaya səbəb olur. Halbuki, yalnız müəyyən çərəz növlərinə qarşı fərdi allergik reaksiyalar müşahidə olunur və bu, hər kəs üçün keçərli deyil.
Çərəzlər həm qida, həm də mədəni dəyər baxımından Azərbaycan həyatının ayrılmaz hissəsidir. Onlar sağlamlıq üçün bir çox fayda daşımaqla yanaşı, milli süfrə mədəniyyətində öz yerini qoruyur. Əgər düzgün seçilərsə və müvafiq miqdarda istifadə olunarsa, çərəzlər gündəlik qidalanmada əvəzsiz rol oynaya bilər. Onların təmizliyinə, saxlanma qaydalarına və çeşidinə diqqət yetirmək həm sağlamlıq, həm də zövq baxımından mühüm şərtdir. Xüsusilə bayram süfrələrinin bəzəyi, toyların, nişanların, gündəlik qidalanmanın ayrılmaz parçası olan çərəzlər həm enerji, həm də ləzzət baxımından əvəzsizdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Çərəz qurudulmuş meyvə, qoz-fındıq, tum və toxumlardan ibarət olan qida məhsulları qrupudur. Əsasən qəlyanaltı və enerji mənbəyi kimi istifadə olunur.
Çərəzlər ürək-damar sağlamlığını dəstəkləyir, immuniteti gücləndirir, enerji verir və hüceyrələrin yenilənməsində mühüm rol oynayır.
Bəli, lakin miqdar vacibdir. Gündə 30-40 qram çərəz sağlamlıq üçün faydalıdır. Artıq istifadə isə kökəlməyə səbəb ola bilər.
Uşaqlar üçün badam, qoz və kişmiş kimi yumşaq və faydalı çərəzlər daha uyğundur. Əvvəlcədən həkimlə məsləhətləşmək tövsiyə olunur.
Ən çox allergiyaya səbəb olan çərəzlər arasında yerfındığı, kaju və braziliya qozu göstərilir. Fərdi həssaslıq önəmlidir.
Əlavə duz və şəkər tərkibli çərəzlər uzun müddətdə sağlamlığa zərər verə bilər. Təbii, duzsuz və şəkərsiz məhsullar daha faydalıdır.
Çərəzlər sərin, quru və qaranlıq yerdə, hava keçirməyən qabda saxlanmalıdır. Yay aylarında soyuducuda saxlamaq tövsiyə olunur.
Çərəzlər yüksək kalorilidir. Müxtəlifliyi və miqdarı nəzərə alınmadan çox istifadə edilərsə, artıq çəkiyə səbəb ola bilər.
Paxlava, şəkərbura, kişmişli plov, badamlı şirniyyat və müxtəlif salatlar çərəzlərlə zəngin ənənəvi yeməklərdir.
Bəli, hamiləlik dövründə çərəzlər vitamin və minerallarla zəngin olduğuna görə faydalıdır. Ancaq miqdarı həkimlə məsləhətləşmək şərti ilə olmalıdır.
