Azərbaycan xalq ədəbiyyatının incilərindən biri olan “Cırtdan” nağılı uşaqlıqdan bəri nəsillərin yaddaşına hopmuş, milli düşüncəmizin formalaşmasında mühüm rol oynamış mədəni irs nümunəsidir. Bu əsər nəinki sadəcə bir uşaq nağılıdır, həm də xalq dünyagörüşünün, estetik zövqünün və həyat fəlsəfəsinin təcəssümüdür. Nağılın əsas qəhrəmanı olan Cırtdan, kiçik bədəninə baxmayaraq, zəkası, cəsarəti və iradəsi ilə düşmənə qalib gəlməyi bacaran qəhrəmandır. Bu obraz təkcə uşaqların deyil, böyüklərin də maraqla dinlədiyi və dəyərləndirdiyi bir folklor personajıdır.
Lakin “Cırtdan” nağılının müəllifi kimdir? Əsərin mənbəyi nəyə dayanır? Müəllif məsələsi uzun illərdir müzakirə olunan, yanlış mənimsəmələrə səbəb olan bir mövzudur. Əslində, bu nağıl xalq tərəfindən yaradılmış və şifahi ənənə ilə nəsildən-nəslə ötürülmüşdür. Buna baxmayaraq, bəzən yazılı ədəbiyyat tarixi kontekstində onun müəllifi kimi konkret şəxslər göstərilməyə çalışılmış, hətta nağılın ilk yazıya alınması ilə müəlliflik qarışdırılmışdır.
“Cırtdan” nağılının mənşəyi və folklor təbiəti
“Cırtdan” nağılı Azərbaycan xalq nağıllarının qəhrəmanlıq janrına aid olan klassik folklor nümunəsidir. Bu tip nağılların kökü minilliklərə gedib çıxır və əsasən xalqın yaşam tərzi, düşüncə sistemi və inancları ilə sıx bağlı olur. Cırtdan obrazı da belə bir mühitin məhsuludur. Nağıl müxtəlif bölgələrdə fərqli versiyalarda danışılmış, lakin ümumi süjet xətti qorunmuşdur.
Nağılın əsas ideyası – zəifin ağılla güclünü məğlub etməsi – Azərbaycan xalqının mənəvi təfəkkürünü ifadə edir. Burada fiziki gücdən daha çox ağıl, tədbir və çeviklik ön plana çəkilir. Bu isə xalqın həyat fəlsəfəsinin bir göstəricisidir: “Güclü olmaq yox, ağıllı olmaq vacibdir.”
“Cırtdan” nağılının müəllifi varmı?
“Cırtdan” nağılının konkret müəllifi yoxdur. Bu, xalqın yaratdığı və şifahi ənənə ilə yaşadılan əsərdir. Xalq ədəbiyyatının mahiyyəti ondadır ki, müəlliflik hüququ konkret bir şəxsə aid edilmir. Min illər boyunca xalq arasında danışılan, müxtəlif detallar əlavə olunaraq dəyişən bu nağıl anonim şəkildə formalaşıb.
Bəzi mənbələrdə “Cırtdan” nağılını ilk dəfə yazıya alan şəxs kimi Abdulla Şaiq və ya Mir Mehdi Xəzani kimi klassik yazıçılar qeyd edilsə də, onlar müəllif yox, folklor nümunələrini toplayaraq çap etdirən, sistemləşdirən ədiblərdir. Deməli, nağılın müəllifi Azərbaycan xalqının özüdür.
İlk yazıya alınması və nəşri
“Cırtdan” nağılının yazıya alınması 20-ci əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Bu dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatında milli-mədəni irsə maraq artmış, folklor nümunələri toplanaraq sistemli şəkildə nəşr olunmağa başlamışdır. Xalq ədəbiyyatının yazıya alınması işində böyük rol oynamış şəxsiyyətlərdən biri də Abdulla Şaiq olmuşdur.
Abdulla Şaiq “Azərbaycan xalq ədəbiyyatından seçmələr” toplusunda “Cırtdan” nağılını təqdim etmiş, onu oxucuya çatdırmaq üçün dilini müasirləşdirmiş, bəzi hissələrdə redaktələr etmişdir. Lakin bu müəlliflik demək deyil. O, nağılın ilk sistemli nəşrini həyata keçirən şəxsdir.
Abdulla Şaiq və “Cırtdan” nağılının yayılması
Əsərin məktəblərdə tədris olunması və uşaq ədəbiyyatının əsas parçasına çevrilməsi məhz Abdulla Şaiqin fəaliyyəti ilə bağlıdır. O, nağılın sadə və anlaşıqlı dilini qoruyaraq onu uşaq oxucularına uyğunlaşdırmış, teatrlaşdırmış, səhnələşdirmişdir. Beləliklə, “Cırtdan” uşaq teatrlarında da geniş yayılmış və tamaşa şəklində təqdim olunmuşdur.
O dövrdən etibarən “Cırtdan” təkcə şifahi deyil, həm də yazılı ədəbiyyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. 1960-cı illərdə isə əsər nağıl kitabları arasında xüsusi yer tutmuş, nağıl janrının öyrənilməsi üçün nümunə kimi göstərilmişdir.
Cırtdan obrazının psixoloji və ideoloji təhlili
Cırtdan – adından da göründüyü kimi, fiziki baxımdan kiçik, lakin mənəvi və intellektual baxımdan böyük bir obrazdır. Onun simasında cəmiyyət zəif görünən, lakin mahiyyətcə güclü olan insanı idealizə edir. O, digər dostlarından fərqli olaraq məntiqi təfəkkürü, çevikliyi və qorxmazlığı ilə seçilir.
Nağılın süjet xəttində Cırtdanın divlə qarşılaşması və onu aldadaraq qurtulması sadə bir epizod kimi görünə bilər, lakin burada dərin sosial və ideoloji məna yatır: zülmə qarşı ağılla mübarizə. Cırtdan obrazı uşaqlara cəsarət, ağıllı qərar vermə və həmrəyliyin əhəmiyyətini aşılamaq məqsədi daşıyır.
Əsərin müxtəlif versiyaları və regional xüsusiyyətlər
“Cırtdan” nağılının bir neçə versiyası mövcuddur. Şimal bölgəsində danışılan versiyada Cırtdan daha çox qəhrəman obrazı kimi təqdim olunur, qərb bölgələrində isə onun ağıllı və təmkinli cəhətləri vurğulanır. Bəzi variantlarda divin sayı fərqli olur, bəzi versiyalarda isə süjet xətti dəyişikliklərə uğrayır.
Bu müxtəliflik onu göstərir ki, nağıl bir bölgəyə deyil, ümumxalq mədəniyyətinə məxsusdur. Hər bir region öz dil və məişət üslubuna uyğun əlavələr etmiş, beləliklə “Cırtdan” daha da zənginləşmişdir.
“Cırtdan”ın müasir ədəbi və mədəniyyətimizdə rolu
Bu gün “Cırtdan” təkcə nağıl kimi deyil, həm də uşaq ədəbiyyatının simvolu kimi dəyərləndirilir. Təhsil proqramlarında, nağıl kitablarında, cizgi filmlərində, teatr tamaşalarında Cırtdan obrazı aktiv şəkildə istifadə olunur. 2000-ci illərdə əsər əsasında animasiya versiyası hazırlanmış, müxtəlif dillərə tərcümə olunmuşdur.
Eyni zamanda bu nağıl ölkənin rəmzi mədəniyyət brendlərindən birinə çevrilmişdir. “Cırtdan” obrazı bir çox uşaq ədəbiyyatı festivallarının simvolu kimi də seçilmiş, Azərbaycanın uşaq mədəniyyətində aparıcı yer tutmuşdur.
Akademik tədqiqatlarda “Cırtdan” nağılının yeri
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və digər folklor tədqiqat institutları “Cırtdan” nağılını xüsusi olaraq araşdırmış, onun strukturunu, semantik məzmununu və simvolikasını təhlil etmişlər. Ədəbiyyatşünaslar bu nağılın qəhrəmanlıq, didaktik və psixoloji aspektlərini önə çəkmişdir.
Tədqiqatlarda göstərilir ki, Cırtdan obrazı digər türkdilli xalqlarda da bəzi oxşar nağıllarla uyğunluq təşkil edir. Bu isə əsərin qədim türk mifologiyası və ortaq mədəni yaddaşla da əlaqəli olduğunu ortaya qoyur.
“Cırtdan” – müəllifi olmayan, lakin bir xalqın yüzillərlə formalaşdırdığı, nəsillər boyunca yaddaşında saxladığı zəngin bir ədəbiyyat nümunəsidir. Bu nağıl yalnız uşaqları deyil, böyükləri də düşündürən, öyrədən və ruhlandıran bir əsərdir. Abdulla Şaiq kimi ziyalıların sayəsində bu folklor incisi yazıya alınmış, qorunmuş və gələcək nəsillərə çatdırılmışdır. Nağılın müəllifi xalqın özüdür. O xalq ki, öz zəkasını, ruhunu, keçmişini və ideallarını Cırtdan obrazında simvollaşdırıb. Beləliklə, Cırtdan bir qəhrəman kimi təkcə divə deyil, həm də unutqanlığa, passivliyə və qorxuya qarşı qalxan milli simvol kimi yaşamaqda davam edir.
Ən Çox Verilən Suallar
“Cırtdan” nağılının konkret müəllifi yoxdur. Bu nağıl Azərbaycan xalqının şifahi ədəbiyyatına aid olan kollektiv yaradıcılıq məhsuludur.
Nağıl ilk dəfə 20-ci əsrin əvvəllərində Abdulla Şaiq kimi maarifçi yazıçılar tərəfindən yazıya alınıb və uşaq ədəbiyyatı içində sistemləşdirilib.
Xeyr, Abdulla Şaiq müəllif deyil. O, sadəcə xalq arasında dolaşan bu nağılı yazıya almış və çap etdirmişdir.
Bu nağıl qəhrəmanlıq janrına aiddir. Əsas ideyası zəifin ağılla güclünü məğlub etməsi üzərində qurulub.
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində fərqli versiyaları yayılmışdır. Süjetlər oxşar olsa da, bəzi detallarda fərqlər var.
Cırtdan obrazı xalqın zəkasını, çevikliyini və ədalətə olan inamını simvolizə edir. O, kiçik görünsə də, böyük işlər görən qəhrəmandır.
“Cırtdan” nağılı ilk dəfə maarifçi ziyalıların topladıqları xalq nağılları içində Bakıda nəşr olunmuş folklor toplusunda çap edilmişdir.
Nağıl əsasən ibtidai sinif dərsliklərində, uşaq ədəbiyyatı proqramlarında, teatr səhnələrində və cizgi filmlərində istifadə olunur.
Əsas ideya – zəifin ağılla güclünü məğlub etməsi, müdrik davranışın fiziki gücdən üstün olmasıdır.
Bəli, digər türkdilli xalqlarda və dünya folklorunda bu tip qəhrəmanlıq və ağıllı zəif obrazlar mövcuddur, lakin “Cırtdan” Azərbaycan mədəniyyətinə məxsusdur.
