Civə : Kimyəvi Xüsusiyyətləri, Quruluşu, Təhlükə

Civə – təbiətdə nadir hallarda rast gəlinən, istisna xüsusiyyətlərə malik olan və insan sivilizasiyası boyunca həm texnologiya, həm də təbabət sahələrində xüsusi rola malik olan bir kimyəvi elementdir. Cədvəli dövridə “Hg” simvolu ilə tanınan civə, atom nömrəsi 80 olan və otaq temperaturunda maye halında olan yeganə metaldır. Onun qeyri-adi fiziki quruluşu, ağır çəkili olması və parlaq gümüşü rəngi bu elementi digər metallardan kəskin şəkildə fərqləndirir. Tarixi qədim Misir, Çin və Hindistan mədəniyyətlərinə qədər gedib çıxır və civənin həmin dövrlərdə alkimya, ölümsüzlük axtarışı və tibb sahəsində istifadəsi onun mistik bir element kimi qəbul olunmasına səbəb olmuşdur.

Müasir elmdə civə əsasən sənayedə istifadə olunur. Xüsusilə termometrlərdə, barometrlərdə, elektrik avadanlıqlarında, flüoresan lampalarda və diş dolğularında geniş tətbiq sahəsinə malikdir. Lakin eyni zamanda civə zəhərli maddə kimi də tanınır və insan sağlamlığına ciddi təsirlər göstərə bilir. Ətraf mühitə sızdıqda su, torpaq və hava sistemlərinə keçərək canlı orqanizmlər üçün təhlükə yaradır. Bu səbəblə beynəlxalq səviyyədə civənin istifadəsinə nəzarət və məhdudlaşdırma tədbirləri geniş şəkildə həyata keçirilir.

Əhalinin bir çox hissəsi civənin nə qədər təhlükəli və ya faydalı olduğunun tam fərqində deyil. Ona görə də bu mövzunun hərtərəfli və elmi baxımdan dərin təhlili, Azərbaycan oxucusu üçün vacib və maarifləndirici əhəmiyyət daşıyır. Həm elmi, həm tarixi, həm də ekoloji baxımdan civənin rolu geniş şəkildə araşdırılmalı və ictimaiyyətə düzgün və sistemli informasiya təqdim olunmalıdır.

Civənin kimyəvi xüsusiyyətləri və quruluşu

Civə, cədvəli dövridə II B qrupuna aid olan bir metaldır. Kimyəvi simvolu “Hg” latınca “hydrargyrum” – yəni “su-gümüş” mənasını verir. Bu ad, onun həm maye, həm də gümüşü rəngdə olmasını əks etdirir. Atom nömrəsi 80 olan civənin atom kütləsi təqribən 200.59 g/mol təşkil edir. Bu da onu təbiətdəki ən ağır elementlərdən birinə çevirir.

Otaq temperaturunda maye halda olan civənin unikal bir molekulyar quruluşu var. Elektron konfiqurasiyasında 6s orbitalının tam dolu olması onun kimyəvi cəhətdən az reaktiv olmasına səbəb olur. Civə digər metallar kimi birbaşa oksigenlə asan reaksiya verməz, lakin güclü turşularla, xüsusilə nitrat turşusu ilə reaksiya verərək civə(II) nitrat əmələ gətirir. Ən çox +1 və +2 oksidləşmə pillələrində birləşmələr əmələ gətirir.

Civənin fiziki xüsusiyyətləri

Civənin ən diqqətəlayiq fiziki xüsusiyyəti onun normal temperaturda maye olmasıdır. 13.534 g/cm³ sıxlığa malik olan civə, otaq temperaturunda axıcı və sıx bir maye şəklində mövcuddur. Əriyən nöqtəsi −38.83°C, qaynama nöqtəsi isə 356.73°C-dir. Bu, onu həm soyuq, həm də isti şəraitlərdə stabil saxlanıla bilən metal edir.

Civənin səth gərginliyi olduqca yüksəkdir və bu səbəblə digər mayelərə nisbətən daha sferik (topa) formalarda toplanır. Həmçinin, elektrik və istilik keçiriciliyi yüksək olan civə, bu baxımdan texnoloji cihazlarda ideal komponent sayılır. Lakin yüksək buxarlanma qabiliyyəti onun təhlükəliliyi ilə bağlı əsas səbəblərdən biridir.

Tarixi və mədəni istifadə sahələri

Civənin istifadəsi eramızdan əvvəlki minilliklərə qədər gedib çıxır. Ən qədim yazılı mənbələrdə civəyə qədim Çin, Hindistan və Misir mədəniyyətlərində rast gəlinir. Misirlilər civədən mumiyalanma prosesində istifadə edirdilər. Çin və Hindistanda isə civənin ölümsüzlük verən eliksir olduğu düşünülürdü və alkimyaçılar tərəfindən müxtəlif eksperimentlərdə istifadə edilirdi.

Orta əsrlərdə Avropada civə, əsasən qızıl hazırlamaq məqsədilə – yəni alkimyada – geniş yayılmışdı. Hətta bəzi krallar civə içərək ölümsüzlük əldə etmək istəmiş, nəticədə civə zəhərlənməsi ilə həyatlarını itirmişlər. Tarixdə məşhur bir fakt da odur ki, imperator II Qin Şi Huang civə içdikdən sonra ölmüşdür.

Sənayedə və texnologiyada civənin tətbiqi

Müasir dövrdə civə sənayedə çoxsaylı tətbiq sahələrinə malikdir. Ən çox istifadə sahələrindən biri temperatur ölçən cihazlardır. Termometrlər və barometrlər civənin geniş istilik diapazonunda maye qalma xüsusiyyətindən faydalanır. Digər sahələrə bunlar daxildir:

1. Flüoresan lampalar – civənin buxarı elektriklə işıq yaymaq üçün istifadə olunur.
2. Elektrik cihazları – civəli açar və sensorlar.
3. Diş dolğuları – amalgam formasında civə diş təmiri üçün istifadə olunur.
4. Kimya sənayesi – katalizator kimi müxtəlif proseslərdə.

Buna baxmayaraq, bu sahələrdə civədən istifadənin azalması tendensiyası mövcuddur, çünki ekoloji və sağlamlıq riskləri daha ekoloji alternativlərə üstünlük verilməsini şərtləndirir.

Civənin toksikliyi və insan sağlamlığına təsiri

Civə orqanizm üçün son dərəcə zərərli bir maddədir. Əsasən orqanizmdə mərkəzi sinir sisteminə və böyrəklərə təsir edir. Üç əsas civə forması mövcuddur: elementar civə (buxar şəklində), qeyri-organik civə birləşmələri (civə xlorid kimi) və orqanik civə birləşmələri (metilcivə). Xüsusilə metilcivə, balıqlar vasitəsilə insan orqanizminə keçdikdə ciddi zəhərlənməyə səbəb olur.

Zəhərlənmənin simptomları arasında başgicəllənmə, əzələ titrəməsi, yaddaş pozğunluğu, dildə yanma və koordinasiya çətinliyi müşahidə olunur. Hamilə qadınlar və uşaqlar civəyə daha həssas hesab olunur. Uzunmüddətli təmas zehni inkişafda problemlərə yol aça bilər. Buna görə də civə ilə işləyən şəxslər ciddi qoruyucu tədbirlər görməlidirlər.

Ətraf mühitə təsiri və təhlükələr

Civə təbiətdə dövran edən və yığılma qabiliyyətinə malik bir maddədir. Sənaye tullantıları, elektrik stansiyaları, dağ-mədən fəaliyyəti civənin torpağa, suya və havaya yayılmasına səbəb olur. Ətraf mühitə sızan civə canlı orqanizmlərin hüceyrə strukturuna daxil olaraq bioloji zəncir vasitəsilə qida sisteminə daxil ola bilər. Bu, xüsusilə su hövzələrində yaşayan canlılar üçün təhlükəlidir.

Civənin ekosistemə təsiri onillərlə davam edə bilər. Yaponiyada 1956-cı ildə baş vermiş Minamata faciəsi bu baxımdan ibrətamizdir. Fabrik tullantıları vasitəsilə yayılan metilcivə səbəbilə minlərlə insan və heyvan zəhərlənmiş, bir çoxu ölmüş və genetik mutasiyalar baş vermişdi.

Beynəlxalq nəzarət və hüquqi tənzimləmə

Civənin təhlükəli təsirlərinə görə bir çox ölkələr bu maddənin istifadəsinə məhdudiyyətlər tətbiq edir. 2013-cü ildə qəbul olunmuş Minamata Konvensiyası BMT-nin təşəbbüsü ilə civənin qlobal səviyyədə nəzarətə götürülməsi məqsədilə imzalanmış beynəlxalq razılaşmadır. Bu konvensiyanın məqsədi civənin hasilatı, istifadəsi, ixracı və emalı ilə bağlı sərt tənzimləmələr tətbiq etməkdir.

Azərbaycan da bu konvensiyanı imzalayan ölkələr sırasındadır və civə tullantılarının idarə olunması üçün milli strategiyalar hazırlanır. Məktəblərdə civəli termometrlərin istifadəsinin azaldılması, əvəzində rəqəmsal alternativlərin tətbiqi bu siyasətin bir hissəsidir.

Alternativlər və gələcək perspektivlər

Müasir texnologiya civənin əvəz olunması istiqamətində ciddi addımlar atır. Artıq civəsiz termometrlər, flüoresan əvəzinə LED lampalar, amalgamsız diş dolğuları geniş yayılmışdır. Bu həm texnoloji inkişafın, həm də sağlamlıq və ekoloji təhlükəsizliyin təmin olunması üçün vacibdir.

Civənin təhlilinə, monitorinqinə və əvəzlənməsinə yönəlmiş texnoloji alətlər hazırlanır. Tədqiqatlar göstərir ki, civənin istifadəsini sıfıra endirmək mümkün olmasa da, bu istifadənin təhlükəsiz şəraitdə və nəzarət altında aparılması mümkündür.

Azərbaycanda civə ilə bağlı vəziyyət

Azərbaycanda civə əsasən keçmiş sənaye müəssisələrinin ərazisində qalıq şəklində mövcuddur. Xüsusilə Sumqayıt və Gəncə kimi sənaye şəhərlərində civəyə məruz qalma riski müəyyən olunmuşdur. Dövlət tərəfindən təhlükəli tullantıların zərərsizləşdirilməsi və əhalinin maarifləndirilməsi istiqamətində müəyyən layihələr həyata keçirilir. Eyni zamanda ekoloji monitorinq vasitəsilə ətraf mühitdəki civə səviyyələri mütəmadi olaraq ölçülür.

Civə təbiətin ən maraqlı, lakin eyni zamanda ən təhlükəli elementlərindən biridir. Onun fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri texnologiya və sənayedə faydalı olmasına imkan verir, lakin zəhərli təbiəti insan sağlamlığı və ətraf mühit üçün böyük təhlükə yaradır. Tarix boyunca alkimyaçıların ölümsüzlük arzusuna səbəb olan bu metal, bu gün insan həyatı üçün ciddi risk hesab olunur. Beynəlxalq səviyyədə tətbiq olunan qanunvericilik və texnoloji alternativlər, civənin təhlükəsiz şəkildə idarə olunmasına imkan verir.

Azərbaycanda da bu sahədə maarifləndirmə, texnoloji yeniliklərin tətbiqi və hüquqi tənzimləmələr gücləndirilməlidir. Xüsusilə uşaqlar və həssas qruplar üçün təhlükəsizlik tədbirləri geniş şəkildə tətbiq olunmalıdır. Əhalinin civə ilə bağlı maarifləndirilməsi, onun düzgün istifadəsi və alternativ texnologiyaların dəstəklənməsi ölkəmizin ekoloji təhlükəsizliyi üçün zəruri amillərdəndir.

Ən Çox Verilən Suallar