Dəvəgözü otu, Azərbaycan kənd təsərrüfatı və təbabətində qədimdən bəri tanınan və müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilən çoxillik bitkidir. Bu bitki əsasən “Cichorium intybus” növü ilə təmsil olunur. Bəzi bölgələrdə ona “aclıq otu”, “acı çiçək”, “yolqarası” da deyilir. Bitkinin boyu 30–120 sm-ə qədər böyüyür, kök sistemi uzun və bir qədər yerköküyə bənzəyir, kökləri ağ rəngli və acı dadlıdır. Gövdəsi sərt, budaqlanmış, yarpaqları uzunsov, kənarları dişli, bir qədər acımtıl olur. Çiçəkləri əsasən mavi-bənövşəyi, bəzən açıq göy və ya bəyaz rəngdədir. Çiçəklər günün günorta saatlarında açılır və axşama doğru solur.
Bitkinin toxumları xırda, uzunsov və açıq qəhvəyi rəngdədir. Dəvəgözü otu əsasən yol kənarlarında, tarlalarda, çəmənliklərdə, çöllük və quru ərazilərdə yayılıb. İqlimə və torpağa seçici deyil, həm düzənlik, həm də dağətəyi zonalarda rahat inkişaf edir.
Dəvəgözü otunun yayılması və təbii arealı
Dəvəgözü otu dünyanın bir çox yerində – Avropa, Asiya, Şimali Afrika və Şimali Amerikada geniş yayılıb. Azərbaycanda bu bitki əsasən aran və dağətəyi zonalarda, quru otlaqlarda, yol kənarlarında, kənd təsərrüfatı sahələrinin yaxınlığında bitir. Bitki həm vəhşi, həm də mədəni şəkildə becərilir. Çox vaxt alaq bitkisi kimi tanınsa da, xalq təbabəti və bəzi sənaye sahələrində istifadə üçün xüsusi ərazilərdə yetişdirilir.
Dəvəgözü otunun dözümlülüyü, quruluğa davamlılığı, torpaqda az azot tələbi olması onun geniş yayılmasına səbəb olub. Hətta kəskin quraqlıq illərində belə, bu ot yaşamağa davam edir.
Kimyəvi tərkibi və bioloji aktiv maddələri
Dəvəgözü otu zəngin kimyəvi tərkibi ilə seçilir. Onun tərkibində inulin (təxminən 60%), intibin, sirkon, xolin, flavonoidlər, C, B, K vitaminləri, minerallar (kalsium, dəmir, maqnezium, fosfor, kalium) və acı maddələr olur. Bitkinin köklərində ən çox inulin toplanır – bu maddə insan orqanizmi üçün faydalı prebiotik hesab olunur.
Bitkinin acı dadı əsasən intibin maddəsindən qaynaqlanır və bu, dəvəgözü otuna xas müalicəvi xüsusiyyətlər verir. Flavonoidlər və polifenollar güclü antioksidant təsirə malikdir.
Dəvəgözü otunun xalq təbabətində istifadəsi
Azərbaycanda və digər Şərq ölkələrində dəvəgözü otundan müxtəlif xalq təbabəti reseptlərində geniş istifadə olunur. Onun kökləri, yarpaqları və çiçəkləri qurudularaq çay, cövhər, dəmləmə, şərbət və məlhəm şəklində qəbul edilir. Ənənəvi olaraq aşağıdakı məqsədlərlə istifadə edilir:
- Qaraciyər və öd yollarının təmizlənməsi,
- İştahanın artırılması və həzm prosesinin yaxşılaşdırılması,
- Qan təzyiqinin tənzimlənməsi,
- Şəkərli diabetin profilaktikası (inulinin təsiri ilə),
- Sidikqovucu və ödqovucu təsir,
- Revmatizm və oynaq ağrılarında xaricdən kompres və ya məlhəm kimi.
Dəvəgözü otu xalq təbabətində həmçinin bədən zəifliyində, xroniki yorğunluq və anemiya zamanı da tətbiq olunur. Hər halda, uzunmüddətli və nəzarətsiz istifadə tövsiyə edilmir.
Rəsmi tibbdə və fitoterapiyada dəvəgözü otunun rolu
Müasir fitoterapiyada dəvəgözü otundan əsasən qaraciyər, həzm sistemi, diabet və piylənmə ilə bağlı xəstəliklərdə istifadə edilir. Avropa ölkələrində dəvəgözü otundan alınan inulin maddəsi aptekdə prebiotik, bağırsaq mikroflorasının yaxşılaşdırılması üçün geniş tətbiq edilir.
Bitkinin ekstraktı iştahı artıran, ödqovucu, iltihabəleyhinə və yüngül yuxugətirici vasitə kimi qəbul olunur. Həmçinin, dəvəgözü kökünün qovrulmuşundan “çikoriy” adı ilə qəhvə əvəzedicisi hazırlanır ki, bu da həzmə kömək edir və tonusverici təsir göstərir.
Dəvəgözü otunun yeməli və qida sənayesində istifadəsi
Dəvəgözü otu bəzi ölkələrdə (xüsusən Avropada) tərəvəz bitkisi kimi becərilir. Onun gənc yarpaqları və kökləri salatlarda, şorbada, qızartmada istifadə olunur. Xüsusilə kökündən alınan toz “çikoriy qəhvəsi” adı ilə qida sənayesində geniş yayılıb. Bu içki kofeini az olan, lakin dad və aroma baxımından qəhvəyə yaxın olan, eyni zamanda, həzm prosesini gücləndirən və orqanizmə enerji verən təbii məhsuldur.
Kulinariyada dəvəgözü otu müxtəlif yeməklərdə iştaha gətirən ədviyyat kimi də istifadə edilir.
Dəvəgözü otunun kənd təsərrüfatında əhəmiyyəti
Bitki bir çox otlaq və tarlalarda alaq kimi çıxsa da, heyvandarlıqda bəzi hallarda quru yem kimi istifadə olunur. Ancaq acılığı və bəzi acı maddələrin çoxluğu heyvanların onu əsas yem kimi qəbul etməsini məhdudlaşdırır. Həmçinin, bəzi torpaq bərpa layihələrində dəvəgözü otunun kökləri torpağın strukturunu yaxşılaşdırır və eroziyanın qarşısını alır.
Dəvəgözü otunun ekoloji və biomüxtəliflikdə rolu
Dəvəgözü otu təbiətdə tez-tez rast gəlinən, digər bitkilərlə rəqabət apara bilən, torpağın münbitliyini artıran və bəzi faydalı həşəratların toplanması üçün nektar mənbəyi olan bitkidir. Onun çiçəkləri arılar, kəpənəklər və digər tozlandırıcı həşəratlar üçün əla qida mənbəyidir. Bu da təbiətdə biomüxtəlifliyin qorunmasında rol oynayır.
Dəvəgözü otunun zərərli və əks göstərişləri
Dəvəgözü otunun faydaları ilə yanaşı, bir sıra ehtiyat tədbirləri də tələb olunur. Onun bəzi komponentlərinə qarşı allergik reaksiya mümkündür. Həddən artıq istifadə zamanı ishal, mədə-bağırsaq narahatlığı, aşağı təzyiq, başgicəllənmə və digər fəsadlar ola bilər. Şəkərli diabet, xroniki xəstəlikləri olanlar, hamilə və süd verən qadınlar bu bitkidən istifadə etməzdən öncə mütləq həkimlə məsləhətləşməlidirlər.
Dəvəgözü otunun folklor və Azərbaycan mədəniyyətində yeri
Azərbaycan xalq təbabətində dəvəgözü otu həmişə sağlamlıq, təmizlik, uzunömürlülük simvolu kimi qiymətləndirilib. Atalar sözləri, tapmacalar, folklor mətnlərində onun adı çəkilir. Qədim kəndlərdə ac vaxtı tapılan bu ot “aclıq otu” kimi gündəlik həyatın bir hissəsi olub və bəzən yoxsul ailələrin xilası hesab olunub.
Kəndlilər arasında dəvəgözü otunun təkcə müalicəvi deyil, həm də ailə həyatında, el şənliklərində qonaqlara təqdim edilən salatlarda, yeməklərdə xüsusi yeri olub. Bu bitki həm çətin günlərin yaddaşı, həm də xalq təcrübəsinin canlı nümunəsidir.
Dəvəgözü otu (aclıq otu) Azərbaycan təbiətinin, kənd həyatının və xalq təbabətinin ayrılmaz parçasıdır. Onun zəngin kimyəvi tərkibi, müalicəvi və qida xüsusiyyətləri, ekoloji və biomüxtəliflik baxımından əhəmiyyəti bu bitkini təbiətdə və insan həyatında xüsusi yerə çıxarır. Dəvəgözü otunun müasir tibbdə, fitoterapiyada və qida sənayesində istifadəsi, həmçinin xalq mədəniyyətində və gündəlik həyatda yeri elmi və etnoqrafik baxımdan maraq doğurur. Bununla yanaşı, istifadəsində diqqətli olmaq, həkimlə məsləhətləşmək və dozanı aşmamaq hər kəs üçün vacibdir. Dəvəgözü otu həm təbiətin zənginliyinin, həm də xalq biliklərinin bariz nümunəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Dəvəgözü otu əsasən Cichorium intybus növüdür və xalq arasında aclıq otu, acı çiçək, yolqarası kimi də tanınır.
Qaraciyəri təmizləyir, həzmi yaxşılaşdırır, iştahanı artırır, öd və sidikqovucu təsir göstərir, orqanizmi gücləndirir.
Çay, dəmləmə, cövhər, məlhəm və salat formasında kökü, yarpağı və çiçəyi xalq təbabətində istifadə edilir.
Bitki inulin, intibin, flavonoidlər, C və B vitaminləri, kalium, dəmir və digər minerallarla zəngindir.
Allergiyası olanlara, hamilə və süd verən qadınlara, şəkərli diabet və xroniki xəstəliklərdə yalnız həkim məsləhəti ilə icazə verilir.
Çünki yoxsul dövrlərdə və qıtlıq zamanı bu bitkinin yarpaqları və kökləri əsas qida və salat kimi istifadə olunub.
Arı və kəpənəklər üçün nektar mənbəyi, torpağın münbitliyini artırır, biomüxtəlifliyin qorunmasına kömək edir.
Kökündən alınan tozdan çikoriy qəhvəsi hazırlanır, yarpaqları salat və tərəvəz kimi istifadə olunur.
Yarpaqlar və çiçəklər yaz-yay aylarında toplanıb, köklər payızda çıxarılır, qurudulub qaranlıq və sərin yerdə saxlanılır.
Heyvanlar üçün müəyyən həddə quru yem kimi istifadə oluna bilər, amma acılığı səbəbindən əsas yem kimi verilmir.
