Dəyirmançı peşəsi Azərbaycan xalqının tarixində qədim köklərə malikdir. Hələ ilk dəyirmanların yaranmasından min illər öncə bu sahədə çalışan insanlar kənd təsərrüfatı məhsullarının üyüdülməsi və un istehsalı üçün böyük əhəmiyyət daşıyırdı. Əvvəlki dövrlərdə su və külək enerjisindən istifadə etməklə, taxıl və digər məhsulların üyüdülməsi üçün xüsusi qurğular inşa edilirdi. Dəyirmanlar kənd icmalarının əsas iqtisadi, sosial və hətta mədəni həyatında mühüm rol oynayırdı. Azərbaycan ərazisində xüsusilə Quba, Şəki, Qax, Zaqatala, Şamaxı və digər dağətəyi bölgələrdə qədim dəyirmanların izlərinə tez-tez rast gəlinir. Bu peşənin tarixi təkcə iqtisadi deyil, həm də folklor və ədəbiyyatımıza daxil olmuşdur. Dəyirmançı obrazı müxtəlif nağıllarda, atalar sözlərində və xalq dastanlarında özünəməxsus yer tutur.
Dəyirmançı peşəsinin yayılması insanların su və külək enerjisindən səmərəli istifadə etməsi ilə bağlı olmuşdur. İlk su dəyirmanları çay kənarlarında, sıldırım dağ ətəklərində inşa edilirdi və bu işdə dəyirmançıların xüsusi ustalığı tələb olunurdu. Onlar çayın axın sürətini, dəyirman daşlarının yerləşdirilməsini və məhsuldarlığı nəzərə alaraq dəyirman qurğularını quraşdırırdılar. Dəyirmançıların fəaliyyəti kənd camaatının ehtiyaclarını ödəməklə yanaşı, məhsulun keyfiyyətinə də birbaşa təsir edirdi. Hər bir dəyirmançı öz peşəsini böyük məsuliyyət və sədaqətlə icra edir, əhalinin gündəlik ehtiyaclarını ödəyirdi.
Dəyirmançı peşəsinin əsas xüsusiyyətləri
Dəyirmançı peşəsi həm fiziki, həm də intellektual bacarıq tələb edən mürəkkəb və məsuliyyətli bir sahədir. Dəyirmançılar dəyirmanların gündəlik istismarını, texniki baxımını və təmirini həyata keçirirlər. Onların əsas vəzifəsi kənd təsərrüfatı məhsullarını, xüsusilə də taxılı üyüdərək keyfiyyətli un əldə etməkdir. Bu prosesdə ən vacib məqam taxılın düzgün seçilməsi, dəyirman daşlarının vəziyyəti və üyütmə sürətinin tənzimlənməsidir. Dəyirmançılar həmçinin dəyirman qurğularının texniki vəziyyətinə, su və ya külək enerjisinin idarə edilməsinə nəzarət edirlər.
Dəyirmançı peşəsində ustalıq və dəqiqlik ön plana çıxır. Dəyirman qurğularının sazlığı və təhlükəsiz işləməsi üçün peşəkar bilik və təcrübə zəruridir. Hər bir dəyirmançı əmək fəaliyyətində fiziki güc, mexaniki bacarıq, müşahidə qabiliyyəti və təmkin nümayiş etdirməlidir. Bu sahədə çalışan insanlar çox vaxt ailə ənənələrini davam etdirir, peşə sirlərini nəsildən-nəslə ötürürdülər. Ənənəvi dəyirmançı ailələri kəndlərin iqtisadi və sosial həyatında xüsusi nüfuz və etibar sahibi olmuşlar.
Dəyirmanların növləri və işləmə prinsipi
Azərbaycan ərazisində ən çox yayılan dəyirman növləri su dəyirmanı və külək dəyirmanıdır. Su dəyirmanları çay və axar suların gücü hesabına fırlanır. Dəyirmançı suyun axın sürətinə və istiqamətinə nəzarət etməklə, suyun dəyirman çarxına düzgün şəkildə yönəlməsini təmin edir. Çarxın hərəkəti dəyirman daşlarının fırlanmasına səbəb olur, beləliklə, taxıl un halına gətirilir. Külək dəyirmanları isə əsasən düzənlik ərazilərdə qurulur və küləyin gücündən istifadə edilir.
Dəyirman qurğularının işləmə prinsipi sadə görünməsinə baxmayaraq, müəyyən texniki bilik tələb edir. Dəyirmançı taxılı xüsusi daraqdan keçirir, daşların məsafəsini və fırlanma sürətini təyin edir, lazım gəldikdə üyütməni dayandırır və yoxlayır. Su və külək enerjisi ilə işləyən dəyirmanlar texnoloji yeniliklərin tətbiqindən əvvəl kənd təsərrüfatı istehsalında əvəzsiz rol oynamışdır. Bu dəyirmanlar istismar zamanı təbii resursların istifadəsinə və ətraf mühitə təsir baxımından da səmərəli sayılır.
Dəyirmançı peşəsinin əhəmiyyəti və rolu
Dəyirmançı kənd həyatının mərkəzində dayanan, ictimai və iqtisadi proseslərin mühüm bir hissəsidir. Onun fəaliyyəti birbaşa kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyəti və istehlakçının gündəlik ehtiyaclarının ödənməsi ilə bağlıdır. Dəyirmançının gördüyü iş sayəsində ailələr gündəlik çörək, un məmulatları və digər məhsulları əldə edirdilər. Həmçinin, dəyirmanlar kənd əhalisinin sosiallaşması, informasiya mübadiləsi və birgə əmək münasibətlərinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayırdı.
Dəyirmançı peşəsinin əhəmiyyəti yalnız iqtisadi aspektlərlə məhdudlaşmır. Onlar kəndin mənəvi həyatında da xüsusi yer tutur, yerli adət-ənənələrin, folklorun və ailə ənənələrinin qorunmasında vasitəçi rolunu oynayırdılar. Dəyirman ətrafında toplaşan insanlar arasında dostluq, qarşılıqlı hörmət və həmrəylik mühiti formalaşırdı. Bir çox hallarda kəndin ən hörmətli, etibarlı insanları məhz dəyirmançılar hesab olunurdu. Onların təcrübəsi və biliyi kənd icması üçün dəyərli miras idi.
Dəyirmançı ailələrinin və nəsillərinin davamlılığı
Azərbaycan kəndlərində dəyirmançı ailələri bir növ sənətkar nəslini təşkil edirdi. Ustalıq, peşə sirləri və dəyirman texnologiyaları adətən ata və ya baba tərəfindən oğula ötürülürdü. Bu ailələr dəyirmanların istismarı, təmiri və yenidən qurulması üzrə böyük təcrübəyə malik olurdu. Dəyirmançı ailəsinin hər bir üzvü, xüsusilə də oğlan uşaqları kiçik yaşlarından peşəyə cəlb olunurdular. Onlar təmir işlərində iştirak edir, dəyirman qurğularının iş prinsiplərini öyrənirdilər.
Nəsildən-nəslə ötürülən peşə sirləri dəyirmançılığın inkişafında mühüm rol oynayırdı. Usta dəyirmançılar yeni texnologiyalara açıq olur, su və külək enerjisindən səmərəli istifadə etməyi bacarırdılar. Dəyirmançı ailələri arasında rəqabət mühiti olsa da, bir-birlərinə kömək etmə ənənəsi də mövcud idi. Dəyirmançılıq ailələrin gəlir mənbəyi olmaqla yanaşı, onların sosial statusunu və nüfuzunu da müəyyən edirdi.
Dəyirmançı peşəsində texnoloji yeniliklər və dəyişikliklər
20-ci əsrin ortalarından başlayaraq kənd təsərrüfatında baş verən texnoloji yeniliklər dəyirmançı peşəsində də dəyişikliklərə səbəb oldu. Elektrik enerjisinin tətbiqi, yeni tip üyüdücü avadanlıqların yaranması, dəyirmanların mexanikləşdirilməsi ənənəvi dəyirmançılıq peşəsini zəiflətməyə başladı. Elektrik dəyirmanlarının istifadəsi insan əməyinin həcmini azaltdı, məhsuldarlığı artırdı və keyfiyyət göstəricilərinə müsbət təsir etdi.
Bununla belə, bir çox kənddə və dağlıq ərazilərdə ənənəvi dəyirmanlar hələ də fəaliyyət göstərir. Ənənəvi dəyirmançılıq kənd turizminin inkişafı, ekoloji cəhətdən təmiz məhsulların istehsalı və yerli mədəniyyətin qorunması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Son illər ərzində ölkənin müxtəlif bölgələrində qədim dəyirmanlar bərpa olunur və turistlərin maraq dairəsinə çevrilir.
Dəyirmançı peşəsində bilik və bacarıqlar
Dəyirmançı olmaq üçün yalnız fiziki güc kifayət deyil, bu peşədə texniki bilik, analitik düşüncə, təmir bacarığı və diqqətcil yanaşma vacibdir. Dəyirmançılar daşların və mexanizmlərin quruluşunu bilməli, ən kiçik texniki nasazlığı vaxtında aradan qaldıra bilməlidirlər. Dəyirman qurğularının istismarında təhlükəsizlik qaydalarına riayət, texniki baxım və daimi nəzarət əsas şərtlərdən biridir.
Dəyirmançı peşəsində əsas bacarıqlara aşağıdakılar daxildir: texniki təfəkkür, mexaniki qabiliyyət, əllə və alətlə işləmə bacarığı, məhsulun keyfiyyətinə nəzarət, su və külək enerjisinin idarə olunması, daşların yonulması və təmiri, habelə dəyirman ərazisinin təmizliyi və səliqəsi. Peşəkar dəyirmançı həm də ünsiyyətcil olmalı, kənd əhalisinin etimadını qazanmalı, onların ehtiyaclarını vaxtında və keyfiyyətlə ödəməlidir.
Azərbaycanda dəyirmançılığın müasir vəziyyəti
Bu gün Azərbaycanda ənənəvi dəyirmançı peşəsi əvvəlki qədər geniş yayılmış olmasa da, bir sıra bölgələrdə qədim dəyirmanların fəaliyyəti davam edir. Quba, Şəki, Şamaxı, Qax, Zaqatala, İsmayıllı və digər dağlıq rayonlarda turistlər üçün ənənəvi dəyirmanlar xüsusi maraq doğurur. Müasir dövrdə elektrik və mexaniki dəyirmanların istifadəsi genişlənsə də, ekoloji cəhətdən təmiz və keyfiyyətli un istehsalı üçün ənənəvi üsullara yenidən maraq artmaqdadır.
Bəzi kəndlərdə dəyirmançılıq ailə biznesi kimi qorunub saxlanılır. Kənd turizmi və ekoturizm layihələri çərçivəsində qədim dəyirmanlar yenidən bərpa edilir, peşəkar ustalar öz təcrübələrini gənc nəsilə ötürürlər. Həmçinin, dəyirmançı peşəsi yerli icmalarda unikal etnoqrafik dəyər kimi qiymətləndirilir və milli-mədəni irsin bir hissəsi hesab olunur. Bu peşə kəndlərin sosial-iqtisadi həyatında öz təsirini saxlamaqda davam edir.
Dəyirmançıların sosial statusu və cəmiyyətdə yeri
Dəyirmançı kənd cəmiyyətində hər zaman hörmətli, etibarlı və vacib şəxs sayılıb. Onun gördüyü iş kənd əhalisinin rifahı və gündəlik həyatı ilə bilavasitə bağlıdır. Dəyirmançıların cəmiyyət içərisində nüfuzu onların işgüzarlığı, doğruluğu və məsuliyyət hissindən qaynaqlanırdı. Dəyirman ətrafında yaranan ənənəvi münasibətlər, sosiallaşma və əməkdaşlıq nümunələri kənd həyatının mühüm bir hissəsi olmuşdur.
Ənənəvi dəyirmançılıqda ustalıq və təcrübə çox qiymətləndirilirdi. Kənd camaatı arasında münaqişələrin, anlaşılmazlıqların həllində dəyirmançılar vasitəçi və ağsaqqal kimi çıxış edirdilər. Onların müdrikliyi, zəhmətsevərliyi və peşəkarlığı kənd icmasının mənəvi dayağına çevrilmişdi. Müasir dövrdə də dəyirmançıların sosial statusu kənd icmalarında öz əhəmiyyətini qoruyur, bu peşə xalqımızın yaddaşında dərin iz buraxmışdır.
Dəyirmançı peşəsinin Azərbaycan mədəniyyətində yeri
Dəyirmançı obrazı Azərbaycan folkloru, ədəbiyyatı və təsviri sənətində özünəməxsus yer tutur. Dəyirman haqqında atalar sözləri, məsəllər, xalq nağılları və rəvayətlər formalaşıb. “Dəyirman işlədi, un çıxdı”, “Dəyirmançı haqqı”, “Un çuvalı boş qalmaz” kimi ifadələr xalq arasında geniş yayılmışdır. Dəyirmançı obrazı Azərbaycan klassik poeziyasında da işlədilib, müxtəlif mənalar və simvolik anlamlar kəsb edir.
Təsviri sənətdə dəyirman və dəyirmançı motivləri Azərbaycan rəssamlarının əsərlərində, miniatürlərdə və naxışlarda rast gəlinir. Xalq sənətində dəyirman obrazı zəhmət, əməksevərlik və ailə rifahı ilə əlaqələndirilir. Dəyirmançı həm də xalq mahnılarında, oyunlarında və mərasimlərdə müsbət obraz kimi təqdim olunur. Bütün bunlar göstərir ki, dəyirmançı peşəsi Azərbaycan milli-mədəni kimliyinin ayrılmaz hissəsidir.
Dəyirmançılığın gələcəyi və inkişaf perspektivləri
Azərbaycanın kənd təsərrüfatı və kənd turizminin inkişafı ənənəvi peşələrin, o cümlədən dəyirmançılığın qorunub saxlanmasını və yenidən canlanmasını şərtləndirir. Dövlət tərəfindən kənd təsərrüfatına və kənd infrastrukturunun inkişafına yönəldilmiş layihələr çərçivəsində qədim dəyirmanların bərpası, peşəkar dəyirmançıların dəstəklənməsi, gənc nəslin bu peşəyə marağının artırılması üçün müxtəlif proqramlar həyata keçirilir.
Müasir dövrdə ekoloji təmiz məhsullara, orqanik un məmulatlarına artan tələbat ənənəvi dəyirmançılığa marağı yenidən artırır. Kənd turizmi, etnoqrafik festivallar, milli-mədəni irs layihələri çərçivəsində dəyirmançı peşəsinin təbliği, qədim dəyirmanların turizm obyektləri kimi istifadə olunması bu peşənin yaşadılmasına töhfə verir. Dəyirmançı peşəsi gələcək nəsillər üçün həm iqtisadi, həm də mədəni baxımdan dəyərli bir miras olaraq qalır.
Dəyirmançı peşəsi Azərbaycan kənd həyatının, iqtisadi və sosial həyatının, milli-mədəni irsinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Bu peşənin yaranması və inkişafı qədimdən bu günə qədər xalqımızın tarixində, mədəniyyətində və gündəlik həyatında mühüm rol oynamışdır. Dəyirmançılar öz zəhmətləri, bilikləri və ustalıqları ilə kənd icmalarının rifahı üçün əvəzsiz işlər görmüş, ailə ənənələrini nəsildən-nəslə ötürərək xalq yaddaşında silinməz izlər qoymuşlar.
Müasir dövrdə texnoloji yeniliklər və urbanizasiya fonunda ənənəvi dəyirmançılıq müəyyən çətinliklərlə üzləşsə də, kənd təsərrüfatının, ekoturizmin və milli-mədəni dəyərlərin qorunması baxımından bu peşənin əhəmiyyəti danılmazdır. Azərbaycanda bir çox bölgədə dəyirmançı ailələri və qədim dəyirmanlar hələ də fəaliyyət göstərir, turizmin və ekoloji məhsulların inkişafı ilə əlaqədar olaraq bu peşəyə maraq artır. Dəyirmançılıq Azərbaycan xalqının zəhmətsevərliyini, əmək mədəniyyətini və birgəyaşayış ənənələrini yaşadan bir miras kimi gələcək nəsillərə ötürülməkdə davam edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Dəyirmançı kənd təsərrüfatı məhsullarını, əsasən taxılı üyüdərək un və digər məhsullar hazırlayan peşə sahibidir. Onun əsas vəzifəsi dəyirman qurğularının işlək vəziyyətdə saxlanılması, məhsulun keyfiyyətli üyüdülməsi və texniki təmir işlərinin icrasıdır.
Dəyirmançı peşəsi minilliklər əvvəl, su və külək enerjisinin istifadə olunduğu dövrlərdən başlayaraq yaranıb. İlk dəyirmançılar kənd təsərrüfatı cəmiyyətlərinin formalaşmasında mühüm rol oynayıb və peşə nəsildən-nəslə ötürülüb.
Azərbaycanda dəyirmançılıq Quba, Şəki, Qax, Zaqatala, Şamaxı, İsmayıllı və digər dağlıq bölgələrdə xüsusilə geniş yayılıb. Bu bölgələrdə su və külək dəyirmanları tarixən aktiv istifadə olunub.
Dəyirmançı peşəsində texniki təfəkkür, mexaniki bacarıq, daşların quruluşunu və işləmə prinsiplərini bilmək, texniki nasazlığı vaxtında aradan qaldırmaq, məhsulun keyfiyyətinə nəzarət etmək əsas bacarıqlardandır.
Əsasən iki növ dəyirman istifadə olunur: su dəyirmanı (çay və axar sularla işləyən) və külək dəyirmanı (küləyin gücü ilə işləyən). Müasir dövrdə elektrik dəyirmanları da geniş yayılıb.
Dəyirmançı kənd cəmiyyətində hörmətli və etibarlı şəxs sayılıb. O, kənd əhalisinin gündəlik ehtiyaclarını ödəyir, ictimai və mədəni münasibətlərin formalaşmasına töhfə verir və adət-ənənələrin qorunmasında vasitəçi olur.
Dəyirmançı peşəsi adətən ailə ənənəsi kimi nəsildən-nəslə ötürülüb. Ata və ya baba öz peşə sirlərini oğula öyrədib, təcrübə və ustalıq ailə içində qorunub saxlanılıb.
Texnologiyanın inkişafı ənənəvi dəyirmançılığı zəiflədib, amma bir çox bölgədə ənənəvi dəyirmanlar fəaliyyət göstərir. Ekoturizm və ekoloji təmiz məhsullara maraq artdığı üçün dəyirmançı peşəsinə yenidən maraq yaranıb.
Dəyirmançı obrazı Azərbaycan folklorunda, nağıllarda, atalar sözlərində, klassik ədəbiyyatda və təsviri sənətdə zəhmət, əməksevərlik və bərabərlik simvolu kimi təqdim olunur.
Kənd təsərrüfatı, turizm və ekoloji məhsulların inkişafı nəticəsində dəyirmançı peşəsinin gələcəkdə qorunub saxlanılması və gənc nəsillərə ötürülməsi üçün geniş imkanlar yaranıb.
