Dəymədüşər : Mənası, İzahı, Folklorda Yeri

Dəymədüşər Azərbaycan dilində həm xalq danışığında, həm də yazılı ədəbiyyatda işlənən, məcazi və bir qədər yumoristik çalarlı ifadədir. Bu söz iki kökdən – “dəymə” və “düşər” sözlərinin birləşməsindən yaranıb. “Dəymə” sözü toxunmaq, bir yerə təsadüf etmək, “düşər” isə rast gəlmək, təsadüf etmək mənasındadır. Birləşmiş halda isə “dəymədüşər” təsadüfi, heç bir səbəb və qayda olmadan ortaya çıxan, müvəqqəti, dayanıqsız, heç kimə və heç nəyə bağlı olmayan adam və ya hadisə barədə istifadə olunur. Bu söz çox vaxt bir insanın, bir hadisənin, əşyaların, hətta bəzi davranışların müəyyən bir yerdə, bir ictimai qrupda və ya hadisədə yerini, rolunu və davamlılığını itirməsi, uyğunlaşmaması, təsadüfiliyi və sabit olmamasını ifadə edir.

Xalq arasında “dəymədüşər” həm də kimliyinə, mənsubluğuna, kökünə və sosial statusuna bələd olmayan, haradan gəldiyi, hara gedəcəyi bilinməyən adamlar haqqında deyilir. Ədəbiyyatda və şifahi nitqdə bu söz bəzən bir qədər ironiya və yumor daşıyır, laqeyd və ya gərəksiz adamları təsvir etmək üçün işlədilir. Dəymədüşər ifadəsi həmçinin qeyri-sabit, ehtiyatlılıq tələb edən vəziyyətlər, qəfil baş verən və gözlənilməz nəticə verən proseslər üçün də işlədilir.

Dəymədüşər ifadəsinin etimoloji izahı

Etimoloji baxımdan “dəymədüşər” ifadəsinin maraqlı kökləri vardır. “Dəymə” sözünün kökü qədim türk dillərində “toxunmaq”, “rast gəlmək”, “əlaqə yaratmaq” mənaları ilə işlədilmişdir. “Düşər” isə türk dillərində “düşmək”, “görünmək”, “təsadüf etmək” anlamı daşıyır. Yəni “dəymədüşər” hər iki komponentin təsadüf və rastlaşma xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir. Azərbaycan dilində bu sözün formalaşması milli mentalitetin və sosial münasibətlərin təsiri ilə baş verib.

Bu ifadə yalnız Azərbaycan dilində deyil, bir sıra türk dillərində də oxşar formalarda rast gəlinir. Türkdilli xalqlarda “dəymədüşər”ə yaxın mənada işlənən sözlər mövcuddur, lakin Azərbaycan xalq folklorunda və gündəlik danışıqda bu sözə xüsusi mənəvi və mədəni yük verilib. Sözün yaranması birbaşa xalqın sosial strukturunda, xüsusən də qohumluq, məhəllə, tayfa və icma münasibətlərində müşahidə olunan “özümüzünkülük” və “yadlıq” hissi ilə bağlıdır.

Dəymədüşər kəlməsinin folklorda və ədəbiyyatda yeri

Dəymədüşər ifadəsi Azərbaycan xalq folklorunda geniş istifadə olunub. Atalar sözlərində, məsəllərdə, nağıl və rəvayətlərdə, eləcə də klassik və müasir ədəbiyyatda bu söz özünəməxsus semantik yükə malikdir. Məsələn, bəzi atalar sözlərində “dəymədüşər adam” heç bir yerdə dayana bilməyən, özünə yer tapa bilməyən, yersiz və qeyri-müəyyən davranış göstərən insan kimi təqdim edilir. Nağıllarda və mifoloji motivlərdə isə bəzən qəhrəmanların rastlaşdığı qəribə, haradan gəldiyi bilinməyən köməkçi obrazlara da “dəymədüşər” deyilir.

Bəzi klassik və çağdaş yazıçılar “dəymədüşər” sözünü obrazlı şəkildə işlədərək, cəmiyyətə uyğunlaşa bilməyən, ətraf mühitlə harmoniyada olmayan, mənəvi və ya sosial baxımdan izolyasiya olunmuş insanları, hadisələri və ya sosial fenomenləri təsvir ediblər. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Cəlil və Sabir kimi realist və satirik yazıçılar bu ifadədən sosial və psixoloji tənqid vasitəsi kimi istifadə ediblər.

Dəymədüşər insan tipi və cəmiyyətə münasibəti

Dəymədüşər sözünün ən çox tətbiq olunduğu sahə insan tipinin təsviridir. Cəmiyyətdə “dəymədüşər” kimi tanınan adamlar adətən sosial adaptasiyası zəif, dayanıqsız, qeyri-müəyyən davranış göstərən, bir qrupa və ya icmaya məxsus olmayan, özünü yad, kənar hiss edən insanlardır. Onlar çox vaxt nə bir işdə, nə bir yerdə, nə də sosial münasibətlərdə sabitlik və davamlılıq nümayiş etdirmirlər. Bəzən də “dəymədüşər” adamlar tez-tez işlərini və yoldaşlarını dəyişən, müəyyən prinsipləri olmayan, ani qərarlarla hərəkət edən, gələcəyi qeyri-müəyyən insanlardır.

Belə insanlara bəzən etimadsızlıqla, ehtiyatla yanaşılır. Amma bəzən də cəmiyyətin kənarında qalan, sosial və ya iqtisadi cəhətdən zəif olan, köksüz, dayaqsız şəxslərin taleyinə empatiya ilə yanaşılır. Dəymədüşər insan tipi psixologiyada da passiv, özünə inamsız, məqsədsiz, qeyri-stabil xarakterə malik insanlar üçün işlədilir.

Dəymədüşər ifadəsinin sosial və psixoloji anlamları

Dəymədüşər ifadəsi təkcə məişətdə və folklorda deyil, sosial və psixoloji kontekstdə də xüsusi mənaya malikdir. Sosial psixologiyada “dəymədüşər” statusu cəmiyyətin norma və dəyərlərinə uyğunlaşa bilməyən, sosial adaptasiyası zəif olan, özünü bir qrupa, kollektivə məxsus hiss etməyən insanları təsvir edir. Bu tip adamlar tez-tez dəyişkən və qeyri-stabil davranış sərgiləyirlər, bəzən məqsədsiz və ya motivasiyasız həyat sürürlər.

Psixoloji baxımdan isə belə insanlar özlərini “yad”, “qonaq”, “kənar” hiss edirlər, bəzən də özlərinə və gələcəklərinə inamları olmur. Bu hal bəzi hallarda sosioloji və psixoloji tədqiqatlarda “marginal status”, “sosial izolyasiya” və ya “qrupdan kənarlaşma” kimi terminlərlə izah edilir. Dəymədüşərlik bəzən insanın öz həyatında rastlaşdığı çətinliklərin və ya uğursuzluqların nəticəsi kimi meydana çıxır.

Dəymədüşər ifadəsinin məişət və gündəlik dildə işlədilməsi

Azərbaycan dilinin zənginliyi ondan ibarətdir ki, bir çox söz və ifadələr məcazi və funksional çalarlara malikdir. Dəymədüşər ifadəsi də məişətdə müxtəlif kontekstlərdə işlədilir. Məsələn, ailədə tez-tez evini dəyişən, sabit iş tapa bilməyən, fərqli yerdə yersiz və təsadüfi görünən insanlar üçün “dəymədüşər” deyilir. Məktəb və iş kollektivlərində müvəqqəti, adaptasiya olunmayan, tez-tez dəyişən və heç kimə yaramayan işçi və ya şagird də bu ifadə ilə xarakterizə olunur.

Bəzən valideynlər uşaqlarına və ya ailə üzvlərinə nizam-intizamı və məsuliyyəti öyrətmək üçün “dəymədüşər olma!” deyə nəsihət verirlər. Bu məcazi mənada çalışqan, ardıcıl, məsuliyyətli olmağın zəruriliyini, sosial və şəxsi həyatda sabitlik və dayaq tapmağın vacibliyini vurğulayır.

Dəymədüşər obrazının bədii və sənət əsərlərində işlədilməsi

Azərbaycan ədəbiyyatında, teatr və kinematoqrafiyasında “dəymədüşər” obrazı fərqli tiplərdə əks olunub. Bəzi əsərlərdə “dəymədüşər” xarakteri cəmiyyətə qarşı çıxan, mühafizəkar normaları qəbul etməyən, sərbəst, müstəqil və fərdiyyətçi insan kimi təqdim edilir. Digər hallarda isə bu obraz passiv, yönsüz, təsadüfi həyat yaşayan və sosial həyata təsir edə bilməyən qəhrəman rolunu oynayır.

Klassik və müasir Azərbaycan dramında, satirik və lirik əsərlərdə, eləcə də müasir televiziya və kinoda “dəymədüşər” tipi müxtəlif sosial problemlərin, fərdiyyət və cəmiyyət qarşıdurmasının, qeyri-müəyyənliyin bədii ifadə vasitəsi kimi istifadə edilir. Bəzi bədii filmlərdə isə bu tip kəslər ironik, yumoristik və bəzən də tənqidi məna daşıyır.

Dəymədüşər sözünün sinonimləri və antonimləri

Dəymədüşər sözünün sinonimləri kimi “yolsuz”, “kənar”, “uyğunsuz”, “qeyri-sabit”, “kökü olmayan”, “yersiz”, “məqsədsiz”, “adaptasiya olunmayan” sözləri işlədilə bilər. Antonimləri isə “dayaqlı”, “sabit”, “möhkəm”, “məsuliyyətli”, “əlaqəli”, “müəyyən”, “aid”, “oturaq” sözləridir. Azərbaycan dilində bu tip ifadələr insan və hadisələrin sabitliyi, etibarlılığı, davamlılığı və uyğunlaşması kontekstində işlədilir.

Bəzən “dəymədüşər” ifadəsi tənbəl, həvəssiz və laqeyd insanlara da şamil olunur. Amma əsas vurğu həmişə təsadüfilik, dayanıqsızlıq və qeyri-müəyyənlikdədir. Bu söz həmçinin ailə, peşə, məhəllə və ya icma daxilində, sosial-mədəni əlaqələrdə istifadə olunur.

Dəymədüşərliyin müasir dövrdə sosial və mədəni aspektləri

Müasir Azərbaycan cəmiyyətində “dəymədüşər” sözü hələ də aktualdır. Sürətlə dəyişən, qloballaşan və urbanizasiya proseslərinin təsiri ilə sosial köklər zəiflədikcə, insanların bir yerə, bir qrupa, bir ideyaya bağlılığı azaldıqca “dəymədüşər” tiplərin sayı artmaqdadır. Bu, həm müsbət (azadlıq, fərdiyyətçilik, müstəqillik), həm də mənfi (dayanıqsızlıq, məqsədsizlik, sosial izolyasiya) aspektləri əhatə edir.

Gənclər və yeni nəslin tez-tez peşə, məkan, çevrə dəyişməsi, bir yerə və ya peşəyə bağlılıq hissinin azalması da bəzən “dəymədüşər” tendensiyasının artmasına səbəb olur. Bəzi alimlər bu halı “modern dəymədüşərlik” adlandırır və fərdiyyətçiliyin, sosial mobil-liyin nəticəsi kimi şərh edirlər.

Dəymədüşər ifadəsinin gündəlik və dərin fəlsəfi mənası

Nəhayət, “dəymədüşər” yalnız bir davranış və ya insan tipi deyil, həm də həyatın müəyyən mərhələsində və ya şəraitində insanın qarşılaşdığı qeyri-müəyyənlik, özünü tapmamaq, yer tapmamaq, köksüzlük və sosial tənhalıq hisslərini simvollaşdırır. Bu ifadə insanın öz həyat yolunu, mənasını, kökünü, dayaq və sabitliyini tapmağın nə qədər vacib olduğunu gündəmə gətirir. Xalq fəlsəfəsində “dəymədüşər” olmaqdan qorunmaq – ardıcıl, məsuliyyətli, sabit və məqsədli yaşamaq deməkdir.

Dəymədüşər sözü Azərbaycan dilində, folklorunda və cəmiyyətində xüsusi semantik, sosial və mədəni məna daşıyan ifadələrdən biridir. Bu söz yalnız insanın və ya hadisənin təsadüfiliyini və sabitsizliyini deyil, həm də dərin fəlsəfi və sosial-psixoloji anlamları ehtiva edir. Dəymədüşər olmaq cəmiyyətin və fərdin həyatında uyğunlaşmama, köksüzlük, yer tapa bilməmək, qeyri-müəyyənlik və sosial izolyasiya ilə bağlıdır.

Azərbaycan xalqının məişətində, folklorunda və bədii ədəbiyyatında bu ifadə həm mənfi, həm də bəzən neytral və hətta yumoristik çalarlarla işlədilir. Müasir dövrdə dəymədüşərlik həm sosial problemlərin, həm də fərdiyyətçiliyin və azadlığın simvolu ola bilər. Ən əsası isə dəymədüşər olmaqdan qorunmaq üçün insan öz həyatında sabitlik, dayaq, məqsəd və sosial bağlılıq axtarmalıdır.

Ən Çox Verilən Suallar