Döşəmə Plov : Süfrələrin Bəzəyi,Hazırlanması

Azərbaycan mətbəxi zənginliyi, dad və çeşid müxtəlifliyi ilə dünyanın ən məşhur və orijinal mətbəxləri sırasında xüsusi yer tutur. Bu zəngin mətbəxin inciləri sırasında plov yeməkləri, xüsusən döşəmə plov, hər zaman ənənəvi və ailəvi süfrələrin bəzəyi olub. Döşəmə plov həm hazırlanma texnologiyası, həm də süfrəyə verilmə qaydası ilə seçilir. Ənənəvi plovdan fərqli olaraq, döşəmə plovunda düyü, ət və digər komponentlər birbaşa qazanda, lay-lay düzülərək bişirilir və bu, yeməyə xüsusi dad və görünüş bəxş edir.

Döşəmə plov Azərbaycan xalqının ailə və qonaqlıq süfrələrinin, toy və mərasim yeməklərinin, bayram və xüsusi günlərin ənənəvi təamlarındandır. Onun tərkibindəki məhsullar, istifadə olunan ədviyyatlar, bişirilmə üslubu regiondan-regiona fərqlənə bilər, lakin əsas qaydalar dəyişmir. Döşəmə plov həm ləzzəti, həm də görünüşü ilə yerli və xarici qonaqların, hətta ən tələbkar gurmelerin rəğbətini qazanır. Azərbaycanda plov yeməyi süfrənin baş tacı, mətbəxin fəxri hesab olunur.

Döşəmə plovun hazırlanması və təqdim edilməsi ənənələri, onun tarixi, növləri, bişirilmə texnologiyası, faydalı xüsusiyyətləri və mədəniyyətimizdə tutduğu yer bu məqalədə geniş və dərin şəkildə izah edilir.

Döşəmə plovun tarixi və mənşəyi

Azərbaycan plovunun tarixi yüzillər öncəyə, qədim Şərq mətbəxinə gedib çıxır. Plovun əsas komponentləri düyü, ət, yağ və müxtəlif əlavələrdən ibarətdir. Plov, xüsusilə döşəmə plov, yalnız Azərbaycanda deyil, Şərqin bir çox ölkəsində – İran, Türkiyə, Mərkəzi Asiya respublikalarında da hazırlanır. Lakin hər ölkədə fərqli xüsusiyyətlərə malikdir.

Döşəmə plovun məhz Azərbaycana məxsus xüsusiyyəti, onun bişirilmə texnologiyasında və süfrəyə verilən zaman qazandan tərs çevrilib, lay-lay qonaqlara təqdim edilməsindədir. Tarixi mənbələrə görə, qədim dövrlərdə döşəmə plov adətən toylarda, böyük məclislərdə bişirilərdi və bu yemək ailə birlik, bərəkət, xoşbəxtlik simvolu sayılırdı.

Plovun adı “döşəmə” sözündən götürülüb və lay-lay düzülərək bişirilməsini ifadə edir. Qədimdən Azərbaycan evdar qadınları bu yeməyi xüsusi ustalıqla, nəslin böyük qadınlarından öyrənərək hazırlamış, nəsildən-nəslə ötürmüşlər.

Döşəmə plovun əsas tərkibi və seçimi

Döşəmə plovun əsas komponentləri aşağıdakılardır:

• Düyü – əsas komponentdir və xüsusi növ Azərbaycan düyüsü (Astara, Lənkəran, Zərdab və s. bölgələrdən) seçilir. Düyünün şəffaf, uzun və bütöv olması plovun keyfiyyətinə birbaşa təsir edir.
• Ət – ənənəvi olaraq quzu, mal və ya toyuq əti istifadə olunur. Döşəmə plov üçün xüsusilə sümüklü və yağlı hissələr seçilir ki, yeməyə dad və şirəlik versin.
• Soğan – təzə, sulu soğan plovun ləzzətini artırır.
• Şabalıd və quru meyvələr (qaysı, ərik, alça, kişmiş və s.) – bəzi bölgələrdə əlavə olunur, yeməyə xüsusi şirinlik və zənginlik verir.
• Kərə yağı və ya quyruq yağı – plova xüsusi ətri və yumşaqlığı bəxş edir.
• Ədviyyatlar – zəfəran, zirə, sarıkök, darçın, qara istiot və duz ən əsas ədviyyatlardandır.

Əlavə olaraq, döşəmə plovda kartof, pomidor, badımcan, bibər kimi tərəvəzlərdən istifadə edilməsi də mümkündür. Hər ailənin, hər regionun öz xüsusi döşəmə plov resepti və “sirri” vardır.

Döşəmə plovun hazırlanma texnologiyası

Döşəmə plovun hazırlanması olduqca zəhmət və ustalıq tələb edir. Əvvəlcə düyü soyuq suda yaxşıca yuyulur və duzlu suda bir müddət isladılır. Ət hissələri təmizlənir, suya qoyularaq qaynadılır, köpüyü çıxarıldıqdan sonra soğan, ədviyyat və yağ əlavə edilir. Ət bişərkən qazanın dibi yağlanır və adətən “döşəmə” üçün kartof, badımcan və ya lavaş dilimləri düzülür. Bu qat yeməyin qazanın dibinə yapışmasını və yandırılmasını önləyir.

Bundan sonra qazanın içinə lay-lay əvvəlcə ət, sonra bişmiş düyü, ara qatlarda quru meyvə, şabalıd və ya digər əlavələr düzülür. Hər lay yağla, zəfəranlı su ilə isladılır. Qazanın qapağı bərk örtülür, zəif odda 30-40 dəqiqə bişməyə qoyulur. Bəzən qapağın altına dəsmal və ya parça yerləşdirilir ki, buxar suluq əmələ gətirməsin.

Bişdikdən sonra döşəmə plov birbaşa qazanın içindən tərs çevrilir, böyük qaba və ya siniyə qoyularaq süfrəyə verilir. Hər layda fərqli rəng, qoxu və dad müşahidə olunur. Plovun üstü zəfəran, quru meyvə və qızardılmış ət ilə bəzədilir.

Döşəmə plovun növləri və regional xüsusiyyətləri

Döşəmə plovun müxtəlif növləri var və hər biri fərqli regionun mətbəxinə uyğunlaşdırılıb. Məsələn:

• Bakı döşəmə plovu – quzu əti və çoxlu yağla hazırlanır, lavaşla döşəmə edilir.
• Quba döşəmə plovu – qızardılmış kartof və soğan qatları ilə fərqlənir.
• Gəncə döşəmə plovu – quru meyvələr və şabalıd daha çox istifadə olunur.
• Naxçıvan döşəmə plovu – əsasən toyuq əti və xüsusi ədviyyatlar əlavə olunur.
• Şirvan döşəmə plovu – kərə yağı və kişmişlə zəngindir.

Bundan başqa, bəzi bölgələrdə balqabaqlı, pomidorlu, badımcanlı döşəmə plov hazırlanır, hər evdə fərqli əlavələr və xüsusi sirrlər istifadə olunur. Şəki, Qəbələ, Qazax, Tovuz və digər bölgələrdə də özünəməxsus döşəmə plov reseptləri vardır.

Döşəmə plovun təqdimatı və süfrə adətləri

Döşəmə plov xüsusi mərasim və ailə yeməklərində, toy, nişan, bayram süfrələrində mütləq yer alır. Ənənəyə görə, döşəmə plov birbaşa qazandan tərs çevrilib siniyə qoyulur və hamı ortaq şəkildə süfrəyə dəvət olunur. Plov süfrədə əsas yemək sayılır, yanında ənənəvi souslar (şərbət, narşərab, bal, qatıq), turşular, təzə göyərti, salatlar, qurutma meyvə və müxtəlif içkilərlə birlikdə təqdim edilir.

Plov süfrəsi Azərbaycan ailəsində bərəkət, bolluq, birgəlik və sevinc rəmzidir. Ailə böyüyü və ya ən hörmətli qonaq plovdan ilk payı götürər, bu isə xoş niyyət və uğur əlaməti sayılır. Bəzi yerlərdə döşəmə plovun üstü bəzədikdən sonra “plov başı” adlı ən ləziz hissə xüsusi olaraq hörmətli qonağa təqdim edilir.

Döşəmə plovun faydaları və qida dəyəri

Döşəmə plov tərkibi və hazırlanma üsulu baxımından çox zəngin və balanslı yeməkdir. Düyü bədən üçün enerji, qlükoza, B vitaminləri, minerallar və lif mənbəyidir. Ət, xüsusən quzu və mal əti, orqanizmə zülal, dəmir, B12 vitamini və digər mikroelementlər verir. Quru meyvələr (kişmiş, ərik, alça) orqanizmdə antioksidantları, lif və təbii şəkərləri artırır. Şabalıd isə kalium, maqnezium, fosfor və C vitamini ilə zəngindir.

Plov yağlı yemək olsa da, təbii yağdan istifadə olunduqda, xüsusən fiziki işlə məşğul olan insanlar və uşaqlar üçün olduqca faydalıdır. Plov orqanizmi tez doyuzdurur, uzun müddət toxluq hissi yaradır və qonaqpərvərliyin simvoludur.

Döşəmə plovun hazırlanmasında peşəkar məsləhətlər

Döşəmə plov hazırlayarkən bir neçə əsas məqama diqqət yetirmək lazımdır:

• Düyünün növü və keyfiyyəti çox önəmlidir. Yaxşı düyü şəffaf, bütöv, zərif və bir az yağlı olmalıdır.
• Ət təzə və yağlı seçilməlidir ki, plov qurumasın və dadlı alınsın.
• Döşəmə üçün kartof, badımcan, lavaş və ya soğan qatları qazanın dibinə düzülməlidir.
• Plovun lay-lay düzülməsi vacibdir. Hər qat yağ və zəfəranlı su ilə isladılmalıdır.
• Plov zəif odda, bərk örtülmüş qapaq altında bişirilməlidir ki, düyü yapışmasın, laylar bərkib ayrılmasın.
• Qazanın altına dəsmal və ya parça yerləşdirilərsə, buxar çıxışı tənzimlənir və plov suluq olmur.

Döşəmə plovun mədəniyyət və ədəbiyyatda yeri

Döşəmə plov Azərbaycan mədəniyyətinin, folklorunun və ənənəvi həyat tərzinin ayrılmaz hissəsidir. O, təkcə yemək deyil, həm də xalqın birliyinin, qonaqpərvərliyinin, bərəkətinin simvoludur. Plov motivləri xalq mahnılarında, bayatı və dastanlarda, Azərbaycan ədəbiyyatında və rəssamlıqda tez-tez təsvir olunur. Toy, nişan, xına və bayram mərasimlərinin baş yeməyi olan döşəmə plov hər bir ailənin, kəndin, elin mədəni yaddaşında xüsusi yer tutur.

Döşəmə plovun beynəlxalq tanınması

Azərbaycan plov mədəniyyəti, xüsusilə döşəmə plov, UNESCO tərəfindən qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilib. Xarici turistlər üçün təşkil olunan mətbəx festivallarında, beynəlxalq kulinariya yarışlarında döşəmə plov Azərbaycanın vizit kartı kimi təqdim olunur. Xaricdə yaşayan azərbaycanlılar da plov bişirmək ənənəsini yaşadır, ölkəmizin mətbəx nümunələrini tanıtdırırlar.

Döşəmə plov həm Azərbaycanın milli mətbəxinin fəxri, həm də ailə birliyi və qonaqpərvərliyin, bərəkət və xoşbəxtliyin simvoludur. Onun bişirilməsi xüsusi ustalıq, diqqət və sevgi tələb edir. Hər bir ailədə, regionda döşəmə plovun özünəməxsus sirləri və təqdimat qaydaları vardır. Döşəmə plov süfrəsi Azərbaycan mətbəxinin zənginliyini və xalqımızın qədim ənənələrinin yaşarlığını göstərir.

Ən Çox Verilən Suallar