Dədə Qorqud – türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatının müdrik ozanıdır. Onun adıyla bağlı “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı Azərbaycan xalqının tarixi keçmişini, adət-ənənələrini və mənəvi dünyasını əks etdirən möhtəşəm bir sənət abidəsidir. Bu eposda vətənpərvərlik, qəhrəmanlıq, hikmət, Oğuz türklərinin dünyagörüşü və dəyərləri parlaq şəkildə təsvir olunur. Dastan eyni zamanda dilimizin zənginliklərini və qədim tarixi hadisələri öyrənmək üçün əvəzsiz bir mənbə sayılır. Dədə Qorqud obrazı hər boyda nəsihətlər verən, igidlərə ad qoyan, tayfanın müşkül məsələlərini çözən müdrik bir ağsaqqaldır. O, həm tarixi şəxsiyyət kimi rəvayətlərdə, həm də ədəbi-bədii obraz kimi folklorda dərin iz buraxmış, əsrlər boyu xalqın yaddaşında yaşadılmışdır.
Etimologiya
“Dədə Qorqud” adının mənşəyi haqqında tədqiqatçılar müxtəlif fikirlər irəli sürürlər. “Dədə” sözü Azərbaycan dilində “baba, ulu ağsaqqal” mənasında işlənir və ehtiram ifadə edir. Bir versiyaya görə, qorqud sözü qor-/kor-/gor- kökündən gəlib “çox böyük, ulu, heybətli, qorxu verən” anlamını daşıyır. Bu baxımdan, “Qorqud” adı qədim türkcədə cəsur və əzəmətli bir obrazı ifadə edir.Bəzi mənbələrdə “uzaqgörən, ağıllı” mənasında işlənən görgüd sözü ilə Qorqud eyni kökdəndir; yəni Dədə Qorqud adı “uzaqgörən, müdrik insan” məzmununu ehtiva edir. Hər iki halda, adın özü Dədə Qorqudun türk xalqlarının nəzərində həm qüdrətli, həm də müdrik bir ağsaqqal olduğunu göstərir.
Tarixi irsi
Məşhur tarixçi Rəşidəddin (1310-cu ildə vəfat etmiş) “Cami ət-təvarix” əsərində Dədə Qorqudu Oğuzların böyük ağsaqqalı kimi xatırladır. Rəşidəddinin məlumatına görə, Dədə Qorqud 295 il ömür sürmüş, Oğuz hökmdarı İnəl Sır Yavku xanın zamanında yaşamış, İslam Peyğəmbərinə elçi göndərilmiş, müsəlman olmuş, Oğuz elində xan seçkilərində iştirak edərək hökmdarlara nəsihət vermiş və igidlərə ad qoymuşdur. Bu rəvayət Dədə Qorqudun tarixi şəxsiyyət kimi qəbul olunduğunu göstərir.
Dədə Qorqud dastanının formalaşması erkən orta əsrlərə – Oğuz türklərinin İslamlaşdığı dövrə təsadüf edir. Alimlərin bir qismi dastandakı hadisələrin ilk nüvəsini VII-VIII əsrlərə aid edirlər. Məhz buna istinadən, 1997-ci ildə Azərbaycanda “Kitabi-Dədə Qorqud”un yaranmasının 1300 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında dövlət fərmanı imzalanmış, 1999-2000-ci illərdə ölkə və beynəlxalq səviyyədə geniş yubiley tədbirləri təşkil edilmişdir. Dastanın uzun əsrlər boyu şifahi ənənədə qorunub saxlanıldığı məlumdur. Ən azı IX-X əsrlərdən bəri Oğuz elində Dədə Qorqud boyları sözlü şəkildə nəsildən-nəslə ötürülərək yaşamışdır. Nəhayət, XVI əsrdə naməlum katiblər tərəfindən bu hekayələr toplanaraq yazıya alınmışdır. “Kitabi-Dədə Qorqud”un bizə gəlib çatan iki əsas əlyazması mövcuddur: onlardan birincisi Almaniyanın Drezden şəhərində saxlanılan əlyazmadır ki, onu 1815-ci ildə alman şərqşünası H.F. fon Diez aşkarlayaraq ilk dəfə alman dilinə tərcümələrini nəşr etdirmişdir. İkinci nüsxə isə 1950-ci ildə Vatikan Kitabxanasında aşkar edilmişdir. Bu əlyazmalar dastanın 12 boyunu əhatə edir. Dastanın məzmunu XIII-XIV əsrlərdə baş verən tarixi hadisələrin (Oğuz bəyliklərinin Akkoyunlu, Səlcuq dövrləri) motivləri əsasında formalaşdırılıb. Lakin dastanın kökləri daha qədim mühitə gedib çıxır; məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı Bamsı Beyrək hekayəsi daha qədim bir türk dastanı olan “Alpamyş” ilə motiv oxşarlığı göstərir. Müasir dövrdə Dədə Qorqud irsi həm Azərbaycanda, həm də digər ölkələrdə (Türkiyə, Türkmənistan və s.) geniş tədqiq edilmişdir. 1998-ci ildə türkmən variantında Dədə Qorqud dastanının yeni tapılmış 16 boydan ibarət versiyası nəşr olunmuşdur ki, bu da Dədə Qorqud irsinin müxtəlif türk toplumlarında yaşadığını sübut edir.
Ədəbiyyatda və folklorda yeri
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı məzmunca 12 boydan (əfsanəvi hekayədən) ibarətdir və hər boyda Oğuz igidlərinin qəhrəmanlığı, yadellilərlə mübarizəsi, ailə və cəmiyyət həyatından epizodlar təsvir olunur. Dastanın bütün bu boylarını birləşdirən Dədə Qorqud obrazıdır – o, hər bir hekayənin sonunda ortaya çıxaraq müdrik kəlamları ilə hadisələri yekunlaşdırır. Dədə Qorqud hər boyda əsl “ağsaqqal” kimi nəsihətverici rol oynayır, igidlərə ad verir və toy, doğum, ölüm kimi mühüm mərasimlərdə çıxışlar edir. Onun söylədiyi sözlər və çaldığı qopuz musiqisi vasitəsilə dastanda Oğuzların qədim adətləri və dünyagörüşü oxucuya çatdırılır. Folklor ənənəsində Dədə Qorqud ozanların atası sayılır – o, həm sazın (qopuzun) banisi, həm də sözün daşıyıcısı olaraq təsəvvür edilir. Dədə Qorqud obrazı həm şaman, baxşı (ilahı ilham verən ozan) ənənələrinin, həm İslam dövrü dərviş-övliya ənənəsinin qovşağında dayanır. İnanclara görə, o, Tanrının izni ilə gələcəkdən xəbər verə bilən, çox uzun ömür sürən və “ölü desəm ölü deyil, diri desəm diri deyil” deyə vəsf olunan möcüzəvi şəxsiyyətdir.
Dastan mətninin üslubu nəsr və nəzm parçalarının vəhdətindən ibarətdir. Burada qədim türk mifoloji motivləri, atalar sözləri, vətənpərvərlik və qəhrəmanlıq ruhunu təcəssüm etdirən bədii təsvirlər geniş yer alır. Maraqlıdır ki, dastandakı bəzi süjetlər bəşəri ədəbiyyatda digər eposlarla səsləşir. Məsələn, Təpəgöz adlı div ilə bağlı hekayə Yunan dastanı “Odisseya”dakı Siklop (təkgözlü div) hekayəsini xatırladır və ehtimal olunur ki, bu motivlər arasında ya təsir, ya da ortaq mənbə bağlantısı vardır. Dastanda İslam dininin qəbulundan sonrakı dövr təsvir olunsa da, mətn müxtəlif təbəqələrdən ibarətdir: bir tərəfdən Oğuz igidləri yaxşı müsəlman qəhrəmanlar kimi təqdim olunur, düşmənlər “kafir” adlandırılır, digər tərəfdən isə Oğuzların İslam öncəsi inanclarına aid sehrli, şamanistik detallar da əhvalatlarda yer almaqdadır. Bu, dastanın çoxqatlı tarixi-mədəni kontekstdə formalaşdığını göstərir. Folklorda Dədə Qorqudun adı ilə bağlı müxtəlif atalar sözü və deyimlər də mövcuddur. Məsələn, xalq arasında müdrik bir kəs haqqında “Dədə Qorqud danışıb” deyimi onun hikmət rəmzi kimi qəbul edildiyini göstərir.
Azərbaycan ədəbiyyatında dəyəri
“Kitabi-Dədə Qorqud” eposu Azərbaycan ədəbiyyatının ən qiymətli incilərindən biri hesab olunur. Əsərin dili və üslubu Azərbaycan türkcəsinin klassik dövrdəki xüsusiyyətlərini özündə ehtiva edir. Bir sıra görkəmli tədqiqatçılar qeyd etmişlər ki, Dədə Qorqud dastanının mətni dil xüsusiyyətlərinə görə məhz Azərbaycan oğuz türkcəsinə aid cəhətlər daşıyır. Dastanda bir çox Azərbaycan toponimlərinin (Gəncə, Qazlıq dağı, Xəzər dənizi və s.) adı çəkilir ki, bu da hekayələrin coğrafi olaraq Qafqaz-Azərbaycan bölgəsi ilə əlaqəsini göstərir. “Kitabi-Dədə Qorqud” xalqımızın tarixi yaddaşını ədəbi formada əks etdirən bir salnamə olduğu üçün onun Azərbaycan ədəbiyyatındakı yeri misilsizdir. Bu əsər Azərbaycan folklorunun şah əsəri olmaqla yanaşı, dünya dastan mədəniyyətinin zirvəsi hesab edilir. Akademik İsa Həbibbəylinin sözləri ilə desək, Dədə Qorqud dastanı “türk təfəkkürünün dünyaya bəxş etdiyi unikal ədəbi abidə”dir.
Dədə Qorqud eposu əsrlər boyu Azərbaycan yazılı və şifahi ədəbiyyatına təsir göstərmişdir. Onun motivləri klassik şairlərimiz tərəfindən mənimsənilmiş, dastandakı qəhrəmanlıqlar müxtəlif ədəbi janrlarda təkrar-təkrar işlənmişdir. Məsələn, XX əsr Azərbaycan poeziyasında Dədə Qorqud obrazına müraciətlər, ondan sitat gətirmələr müşahidə olunur. Epos həmçinin məktəblərdə, ali təhsil ocaqlarında ədəbiyyat fənninin vacib bir mövzusudur; şagird və tələbələr bu dastanı öyrənir, onun dilini və ideyalarını təhlil edirlər. 1975-ci ildə görkəmli kinorejissor Tofiq Tağızadə “Dədə Qorqud” adlı ikiseriyalı bədii film çəkmişdir. Film eposun süjet xəttinə əsaslanaraq geniş tamaşaçı kütləsinə təqdim olundu və Dədə Qorqud dünyasını kinonun dili ilə canlandırdı. Bu film və digər səhnə əsərləri (teatr tamaşaları, musiqili kompozisiyalar və s.) Dədə Qorqud mövzusunun Azərbaycan mədəniyyətində nə qədər aktual olduğunun göstəricisidir.
Dədə Qorqud irsi təkcə milli səviyyədə deyil, beynəlxalq miqyasda da böyük dəyər qazanmışdır. Dastan ingilis, fransız, alman, rus və s. dillərə tərcümə olunaraq dünya oxucusuna çatdırılmış, elm aləmində geniş araşdırılmışdır. 2018-ci ildə “Dədə Qorqud/Korkyt Ata/Dede Korkut” epik mədəniyyəti Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkiyənin birgə təqdimatı ilə UNESCO-nun Bəşəriyyətin Qeyri-Maddi Mədəni İrsinin Reprezentativ Siyahısına daxil edilmişdir. Bu, Dədə Qorqud dastanının təkcə Azərbaycan üçün yox, bütün bəşəriyyət üçün mənəvi dəyərə malik olduğunu təsdiqləyən mühüm hadisədir.
Xalq arasında rəğbət və hörmət
Dədə Qorqud əsrlər boyu Azərbaycan xalqının yaddaşında yaşayaraq böyük rəğbət qazanmışdır. Xalq arasında Dədə Qorqud müdriklik, ədalət və birlik rəmzi kimi qəbul edilir. Ənənəvi olaraq Azərbaycan ailələrində ağsaqqal kişilərə “dədə” deyə müraciət edilməsi də bu dastanın qoyduğu mirasın bir göstəricisidir. Yəni, Dədə Qorqud obrazı o qədər sevgi və ehtiramla mənimsənilmişdir ki, real həyatda belə hörmətli yaşlılara “dədə” titulu verilir. Dastandakı “ağsaqqal” institutu – ağbirçək, ağsaqqal sözünə qulaq asmaq adəti – Azərbaycan məişətində hələ də yaşayır və hörmətlə davam etdirilir.
Dədə Qorqudun xalq arasında sevilməsinin səbəblərindən biri də onun hekayələrindəki dəyərlərin milli xarakterlə səsləşməsidir. Dastanda tərənnüm edilən ailə sədaqəti, qonaqpərvərlik, and içməyə sadiqlik, cəsarət, mərdlik kimi keyfiyyətlər əsrlərlə Azərbaycan xalqının mənəvi dəyərləri olmuşdur. Bu səbəbdəndir ki, Dədə Qorqud hekayələri toy şənliklərində, el məclislərində də ifa olunurdu. Aşıqlar Dədə Qorqud boylarından parçaları sazla, sözlə nəql edərək xalqı həm əyləndirir, həm də tərbiyə edirdilər. Günümüzdə də bu ənənə yaşamaqdadır – ailə tədbirlərindən tutmuş milli bayramlara qədər müxtəlif mərasimlərdə Dədə Qorqud motivlərinə müraciət olunur, onun məşhur kəlamları xatırlanır. Bu epik ənənə cəmiyyət tərəfindən yaşadıldığı üçün nəsildən-nəslə ötürülərək bu günümüzə gəlib çatmışdır. UNESCO-nun qiymətləndirməsinə görə, Dədə Qorqud eposunun yaşadılması “ailə tədbirlərindən beynəlxalq festivallara qədər geniş müstəvidə davam edir və cəmiyyətdə nəsilləri birləşdirən bir bağ rolunu oynayır”.
Azərbaycanda Dədə Qorquda olan ehtiramın bariz nümunələrindən biri onun şərəfinə ucaldılmış abidələr və adlandırılmış məkanlardır. 2013-cü ildə Bakının Nərimanov rayonunda Dədə Qorqud Parkı salınmış və parkın mərkəzində məşhur “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsi ucaldılmışdır. Həmin parkın açılışında dövlət rəhbərliyinin və ictimaiyyətin iştirakı, abidənin dövlət səviyyəsində açılması göstərir ki, Dədə Qorqud irsinə ölkə olaraq böyük hörmət bəslənilir. Bundan əlavə, ölkəmizdə Dədə Qorqudla bağlı elmi seminarlar, yubileylər, “Qorqudşünaslıq” adlanan tədqiqat istiqaməti mövcuddur. 1999-cu ildə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illik yubileyi münasibətilə Bakıda təntənəli tədbirlər keçirilmiş, o cümlədən türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının qatıldığı möhtəşəm yubiley mərasimi baş tutmuşdur. Bu kimi tədbirlər ictimai şüurda Dədə Qorqudun canlı bir irs kimi yaşadığını və ona dərin ehtiram bəsləndiyini bir daha nümayiş etdirdi.
