Ədavət: Psixoloji Səbəblər, Düşmənçilik

Dil bir xalqın mədəniyyətinin, düşüncə tərzinin və hiss dünyasının daşıyıcısıdır. Hər bir söz özündə təkcə semantik məna yox, həm də sosial və tarixi yüklə daşınır. Bu baxımdan Azərbaycan dilindəki bəzi sözlər xüsusi diqqətə layiqdir. Onlardan biri də “ədavət” sözüdür. Ədavət təkcə düşmənçilik, nifrət və qarşıdurma ifadə etmir, eyni zamanda fərdi və ictimai münasibətlərdə kök salmış mənfi emosiyaların, uzunmüddətli kin və intiqam duyğusunun təcəssümüdür. Bu söz cəmiyyətin tarixində, ədəbiyyatında və gündəlik həyatında özünə yer tapmış, müxtəlif zamanlarda fərqli çalarlarla işlədilmişdir.

Ədavət anlayışı təkcə bir şəxsin digərinə qəzəblənməsi deyil, dərin psixoloji, sosial və bəzən ideoloji zəmində yaranan düşmənçilik münasibətidir. Tarix boyu fərdlər, ailələr, tayfalar, hətta dövlətlər arasında baş verən münaqişələrdə əsas rol oynayan amillərdən biri məhz ədavət hissi olub. Bu hiss bir insanın digər insana qarşı hiss etdiyi qərəzli münasibətin köklənmiş və dəyişməsi çətin olan formasını təmsil edir. Ədavətin mənşəyini, inkişaf mərhələlərini, ədəbiyyat və tarixdəki yerini, hüquqi nəticələrini və cəmiyyətə təsirini anlamaq bu anlayışın əhəmiyyətini daha dərindən qavramağa imkan verir.

Ədavət sözünün leksik və etimoloji mənşəyi

Ədavət sözü ərəb mənşəlidir və “düşmənçilik”, “nifrət”, “kin” mənalarında işlədilir. Ərəb dilindəki “ʿadāwah” kökündən yaranan bu söz, Azərbaycan türkcəsində uzun illərdir işlədilən və emosional çalarlarla yüklənmiş ifadələrdən biridir. Bu söz təkcə şəxsi münasibətlərdə deyil, hüquqi və dini mətnlərdə də işlənmiş və dərin mənalar kəsb etmişdir.

Lüğəvi baxımdan ədavət kin bəsləmə, qarşı tərəfə zərər vermə niyyəti, uzunmüddətli qərəz hissi və barışmazlıq kimi təyin olunur. Müasir izahlı lüğətlərdə də bu söz eyni dərəcədə mənfi emosional yüklə təqdim olunur. Əlavə olaraq ədavət bəzi hallarda sadəcə hiss yox, artıq davranışa keçmiş düşmənçilik formasını da ifadə edir.

Ədavət və düşmənçilik münasibətləri

Ədavət və düşmənçilik bəzən eyniləşdirilsə də, əslində bu iki anlayış arasında incə fərqlər vardır. Düşmənçilik daha çox açıq şəkildə nümayiş olunan, birbaşa münaqişə ilə xarakterizə olunan vəziyyətlərə aid edilir. Ədavət isə bəzən gizli şəkildə, daxildə yığılan, zamanla böyüyən və bəzən nəsillər boyu davam edən mənfi münasibətlər sistemidir. Ədavət münasibətləri ailələr arasında qan davası, tayfalar arasında düşmənçilik, qohumlar arasındakı soyuqluq kimi hallarda daha aydın şəkildə müşahidə olunur.

Ədavət münasibətləri çox zaman səbəbini unudulmuş münaqişələrdən doğur. Bir ailənin digər ailəyə qarşı illərlə davam edən düşmənçiliyi, bəzən bir söz üstündə, bəzən bir torpaq, miras, hörmətsizlik və ya zərər üzərində qurulur. Maraqlıdır ki, bu münasibətlərdə ədavət hissi fərdi yox, kollektiv şəkildə yaşanır və nəsillər boyu ötürülə bilər.

Tarixdə ədavətin rolu

Tarixdə bir çox müharibələrin, qanlı toqquşmaların, qətliamların və cəmiyyətlərarası bölünmələrin arxasında məhz ədavət hissi dayanır. Ən qədim qəbilə münaqişələrindən tutmuş müasir dövlətlərarası savaşlara qədər, bir çox hallarda düşmənçiliyin əsas mənbəyi kimi ədavət göstərilir. Tarixçilər qeyd edir ki, Orta əsrlərdə bəzi tayfa və xalqlar arasında baş verən uzunmüddətli qarşıdurmaların səbəbi bir dəfəki inciklik və ya haqsızlıq olub ki, bu da sonradan uzun illər davam edən ədavətə çevrilib.

Qan davası kimi tanınan fenomen də məhz ədavət hissinin hüquqi və mənəvi zəmində tənzimlənmədiyi cəmiyyətlərdə inkişaf edib. Belə cəmiyyətlərdə ədavət şərəf və ləyaqət anlayışı ilə birləşdirilərək ədalətin özbaşına təmin olunması zərurəti ilə əsaslandırılır. Bu isə bəzən bütün bir cəmiyyətin təhlükə altında qalmasına səbəb olur.

Ədavət və ədəbiyyat

Ədavət mövzusu Azərbaycan ədəbiyyatında da özünəməxsus yerə sahibdir. Klassik şeirlərdə, dastanlarda və nəsr əsərlərində düşmənçilik, nifrət, kin və intiqam hissləri bəzən baş qəhrəmanın xarakterini, bəzən isə əsərin dramatizmini dərinləşdirən element kimi işlənmişdir. Məsələn, Nizami Gəncəvinin, Füzulinin, Məhəmməd Füzulinin əsərlərində bəzən sevgi ilə yanaşı ədavət hissləri də təsvir edilir. Sevgi ilə nifrətin bir-birinə çox yaxın olduğu bu əsərlərdə emosional dualizm aydın şəkildə görünür.

Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında da ədavət sosial zəmində işlənir. Ədəbiyyatda ər-arvad, ana-övlad, qonşular, sinif yoldaşları arasında ədavət münasibətləri, insanların həyatını necə zəhərlədiyi, nə qədər dağıdıcı gücə malik olduğu obrazlar və hadisələrlə göstərilir.

Ədavətin psixoloji səbəbləri

Ədavət hissinin yaranmasının psixoloji səbəbləri bir çox aspektlərlə izah olunur. Bu hiss çox zaman haqsızlığa məruz qalmaq, alçaldılmaq, rədd edilmək, sevilməmək və ya fiziki və emosional travma yaşamaq nəticəsində meydana çıxır. İnsan təbii olaraq ədalətsizliklə qarşılaşdıqda, daxildə cavab vermək ehtiyacı duyur. Əgər bu cavab konstruktiv şəkildə baş vermirsə, o zaman ədavət hissi formalaşır və zamanla bu hiss daha da dərinləşir.

Əlavə olaraq, bəzi insanlar şəxsi zəifliklərini kompensasiya etmək üçün başqalarına qarşı nifrət hissi bəsləyə bilər. Bu zaman ədavət bir növ psixoloji müdafiə mexanizminə çevrilir. Mütəxəssislər qeyd edir ki, uzun müddət davam edən ədavət insanın həm fiziki, həm də psixoloji sağlamlığını zədələyə bilər. Kin, nifrət və düşmənçilik emosiyaları insanın ürək-damar sisteminə, sinir sisteminə və ümumi həyat keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir.

Ədavətin hüquqi və dini qiymətləndirilməsi

Dini baxımdan ədavət haram sayılır. İslamda insanlara qarşı kin saxlamaq, intiqam almaq və düşmənçilik etmək qadağandır. Quranda insanların bir-birini bağışlaması, düşmənçiliyə son qoyması və sülh içində yaşaması təkidlə tövsiyə olunur. Peyğəmbər Məhəmmədin həyatında belə hadisələrə çox rast gəlinir. O, ona qarşı zülm etmiş şəxsləri belə bağışlayaraq cəmiyyətə barış nümunəsi göstərmişdir.

Hüquqi baxımdan ədavətə əsaslanan hərəkətlər, məsələn qisas, zorakılıq və təhdid ciddi şəkildə qanunla cəzalandırılır. Cinayət Məcəlləsində qərəzli niyyətlə törədilən əməllər, yəni ədavət zəminində baş verən cinayətlər ağırlaşdırıcı hal hesab olunur. Bu baxımdan, ədavət yalnız şəxsi hiss deyil, həm də cəmiyyətə qarşı təhlükə yaradan sosial hadisə kimi qiymətləndirilir.

Ədavət və barış anlayışı

Ədavət hər nə qədər dağıdıcı bir hiss olsa da, onun alternativi olan barış və bağışlama hissi daha güclü və sağaldıcı təsirə malikdir. Bir çox filosoflar, dini rəhbərlər və mütəfəkkirlər qeyd edir ki, ədavəti qırmağın ən gözəl yolu qarşı tərəfi başa düşmək, empati qurmaq və bağışlamaqdır. Bu, təkcə dini və əxlaqi bir tələb deyil, eyni zamanda sosial rifahın bərpası üçün zəruri olan amildir.

Barışa gedən yol bəzən çətin və zaman aparıcı olur. Ədavət hissinin kökündə yatan səbəbləri anlamaq və bu səbəbləri aradan qaldırmaq cəmiyyətin psixoloji iqlimini dəyişməkdə mühüm rol oynayır. Mediasiya, psixoloji dəstək, sosial dialoq kimi vasitələrlə ədavətin qarşısını almaq mümkündür.

Ədavət anlayışı insanın və cəmiyyətin daxilində gizli şəkildə inkişaf edən, amma zamanla dağıdıcı təsirlər yaradan bir mənəvi pozuntudur. Bu hiss fərdi həyatları zəhərləməklə yanaşı, ailə münasibətlərini dağıdır, dostluqları məhv edir, cəmiyyətin birliyinə təhlükə yaradır. Ədavət nə qədər mənəvi, psixoloji və sosial baxımdan çətin bir vəziyyət olsa da, onunla mübarizə yolları mövcuddur. Bağışlama, dialoq, anlayış və empati bu mübarizədə ən güclü vasitələrdir. Ədavətin kökünü qoparmaq üçün hər bir fərd öz daxili dünyasında sülhü bərpa etməli, başqasının fərqli ola biləcəyini qəbul etməli və anlaşılmazlıqlara qərəzsiz yanaşmalıdır. Bu zaman cəmiyyət daha sağlam, münasibətlər daha səmimi və həyat daha mənalı olar.

Ən Çox Verilən Suallar