Azərbaycan xalqının dili, adətləri və torpaqla bağlı münasibətləri minillər boyu formalaşıb. Bu münasibətlərin mərkəzində torpaq anlayışı və onun qorunması xüsusi yer tutur. Kənd həyatının, ərazi münasibətlərinin və qonşuluq mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi olan “əlhəd” və “əlhəd daşı” anlayışları Azərbaycan mədəniyyətində, hüququnda və dilində böyük önəm kəsb edir. Əlhəd daşı kəndlərdə torpaq sahələrinin, otlaqların və digər ərazilərin sərhədlərini göstərən, mübahisələrin qarşısını alan, ailə və icma arasında münasibətləri tənzimləyən bir simvola çevrilmişdir. “Əlhəd” isə təkcə sərhəd və ya hədd anlamı vermir, eyni zamanda ənənəvi hüquqi, sosial və mədəni dəyərlərin də daşıyıcısıdır. Bu anlayışların kökləri qədim türk və Azərbaycan xalq ənənələrinə, torpaq mülkiyyəti və icma hüququna gedib çıxır. Əlhəd daşı və əlhəd anlayışının mahiyyəti, tarixi inkişafı, ədəbiyyatda və gündəlik həyatda işlənmə formaları xalqımızın torpaqla, sərhədlə, qonşuluqla bağlı dərin dünyagörüşünü əks etdirir.
Əlhəd Sözünün Lüğəvi və Etimoloji Mənası
Əlhəd sözü qədim türk və ərəb dillərindən Azərbaycan dilinə keçmişdir. Ərəb dilində “əl-hadd” – “hədd”, “sərhəd”, “son”, “müəyyən hüdud” deməkdir. Türk dillərində də bu anlayış sərhəd, hüdud, müəyyən məkan və ya xətt kimi işlədilib. Azərbaycanda “əlhəd” termini torpaq sahələrinin, kəndin, yaylağın və ya əkin sahələrinin konkret sərhədini, ərazisinin bitdiyi nöqtəni bildirir.
Lüğəvi baxımdan əlhəd sözü həm məcazi, həm də konkret mənada işlədilə bilər. O, məhdudiyyət, sonluq, müəyyən çərçivə və sərhəd anlayışlarını özündə birləşdirir. Məsələn, “bu işin əlhədi yoxdur” deyildikdə, bir şeyin sonu, həddi, çərçivəsi olmadığı nəzərdə tutulur. “Əlhəd daşı” ifadəsində isə söhbət konkret coğrafi və hüquqi sərhəddən gedir.
Əlhəd Daşının Tarixi və Ənənəvi Funksiyası
Əlhəd daşı qədim dövrlərdən bəri Azərbaycan kəndlərində və çöl ərazilərində istifadə edilən bir sərhəd nişanıdır. Əkin sahələrinin, otlaqların, meşə və yaylaq yerlərinin arasında yerləşdirilən əlhəd daşları ailə, nəsl və ya icmaların torpaq sahələrinin dəqiq ayrılmasına xidmət edib. Qədim dövrlərdə torpaq mülkiyyətinin qeyri-rəsmi və ya şifahi şəkildə nəsildən-nəslə ötürülməsi şəraitində əlhəd daşları mübahisələrin qarşısını alan ən səmərəli vasitələrdən biri idi.
Əlhəd daşının qoyulması xüsusi mərasim və adətlərlə müşayiət olunurdu. Bəzən bu prosesdə kəndin ağsaqqalları, nüfuzlu şəxsləri və icma nümayəndələri iştirak edirdi. Daşlar adətən iri, yastı və ağır olurdu, asanlıqla hərəkət etdirilməsin deyə yerə möhkəm basdırılırdı. Əlhəd daşı yalnız fiziki sərhəd deyil, həm də mənəvi məsuliyyət, etimad və sosial ədalətin simvolu idi.
Əlhəd və Ərazi Münasibətləri
Əlhəd anlayışı kənd və icma həyatında torpaq münasibətlərinin əsasını təşkil edir. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində əkin sahələri, otlaqlar və meşələr əlhəd daşları və ya təbii sərhədlərlə – çay, dərələr, təpələr, böyük ağaclar və s. vasitəsilə ayrılırdı. Əlhəd daşı qaldırılıb başqa yerə qoyulması, qəsdən və ya səhvən yerinin dəyişdirilməsi böyük mübahisə və hətta hüquqi çəkişmələrə səbəb olurdu. Köhnə adətlərə görə, kiminsə əlhəd daşını tərpətməsi və ya yerini dəyişməsi ağır sosial və mənəvi məsuliyyət sayılırdı.
Əlhəd münasibətləri kəndlilər arasında sülh və əməkdaşlığın qorunmasında mühüm rol oynayırdı. Sərhədlərin dəqiq olması torpaq sahibləri arasında mübahisə və düşmənçiliyin yaranmasının qarşısını alır, birgə yaşayış qaydalarını gücləndirirdi. Bəzi bölgələrdə torpaq sahələrinin alqı-satqısı, irsi keçidi və digər hüquqi məsələlər də əlhəd daşlarının köməyi ilə tənzimlənirdi.
Əlhəd Daşı və Qanunvericilikdə Yeri
Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasının torpaq qanunvericiliyində də sərhəd anlayışı hüquqi baxımdan təsdiqlənib. Lakin ənənəvi əlhəd daşı və əlhəd anlayışı hələ də kənd yerlərində aktualdır. Rəsmi sənədlərdə torpaq sahələrinin sərhədləri xəritə, plan və GPS koordinatları ilə müəyyən edilsə də, kənd yerlərində insanlar hələ də əlhəd daşlarının yerləşdiyi yerləri əsas meyar kimi qəbul edirlər.
Bəzi hüquqi mübahisələrdə, xüsusilə nəsillərarası miras məsələlərində məhkəmələr də bu qədim adətə əsaslana bilər. Əlhəd daşlarının yerində saxlanılması, tarixi sənədlərlə və şahid ifadələri ilə təsdiqlənməsi torpaq mülkiyyəti hüququnun qorunmasında mühüm amildir.
Əlhəd Daşı və Mədəni İrs
Əlhəd daşı Azərbaycan mədəniyyətinin və ənənəvi kənd həyatının vacib rəmzlərindən biridir. O, yalnız sərhədin simvolu deyil, həm də xalqın ədalətə, əməkdaşlığa, qarşılıqlı etimada olan münasibətinin göstəricisidir. Əlhəd daşına münasibət, onu qorumaq, yerini dəyişməmək, başqalarının haqqına girməmək – bu, ata-baba qaydası kimi nəsildən-nəslə ötürülür.
Əlhəd daşı və əlhəd anlayışı xalq nağıllarında, atalar sözlərində, ədəbiyyatda və müasir folklorda da tez-tez rast gəlinir. “Əlhədini bilmək”, “əlhədinə riayət etmək” kimi ifadələr həm fiziki, həm də məcazi mənada işlədilir, insanın öz haqqını və başqasının hüququnu tanıması kimi dəyərləndirilir.
Əlhəd Sözünün Məna Çalarları və Frazeoloji İfadələrdə Yeri
Əlhəd sözü Azərbaycan dilində həm sərhəd, həm hədd, həm də son və ya məhdudiyyət mənasında işlədilir. Məsələn, “dözümümün əlhədi çatdı”, “danışığın əlhədini bil”, “işin əlhədinə çatdı” kimi ifadələr gündəlik danışıqda geniş yayılıb. Burada söhbət yalnız coğrafi və ya hüquqi sərhəddən deyil, həm də mənəvi, psixoloji, etik hədlərdən gedir.
Frazeoloji ifadələrdə əlhəd insan münasibətlərində qarşılıqlı hörmət, etik davranış qaydaları və şəxsiyyətlərarası sərhədlər kimi mənalandırılır. Bu, Azərbaycan xalqının yüksək mədəniyyətini, adət və ənənələrinin dərinliyini göstərir.
Əlhəd və Ədəbiyyatda Simvolizm
Azərbaycan ədəbiyyatında və poeziyasında əlhəd motivi tez-tez işlədilir. Sərhəd, hədd, bitmə nöqtəsi, insanın öz imkan və gücünün limiti – bunlar əlhədin bədii təsvirlərdəki əsas məna qatlarıdır. Şairlər əlhəd obrazından insanın həyat yolunun, arzularının, səbrinin və dözümünün son nöqtəsi kimi istifadə ediblər.
Bəzi əsərlərdə əlhəd daşı həm də sülh və barış, qonşuluq və qohumluq münasibətlərinin qorunmasının rəmzi kimi çıxış edir. Azərbaycan klassik və müasir poeziyasının nümunələrində əlhədin həm məcazi, həm də real mənada işlədilməsinə tez-tez rast gəlmək mümkündür.
Əlhəd Daşı və Qonşuluq Münasibətləri
Kəndlərdə əlhəd daşı qonşuluq münasibətlərinin əsas qayəsini təşkil edir. Qonşular arasında sərhədin düzgün və ədalətli şəkildə müəyyən olunması qarşılıqlı hörmət və inamı gücləndirir. Əlhəd daşının yerindən tərpədilməsi və ya ona qəsd edilməsi yalnız hüquqi məsuliyyət yox, həm də sosial cəza və ictimai qınaq doğururdu.
Əlhəd daşı ilə bağlı köhnə adət və qaydalar bu gün də bəzi bölgələrdə tam qüvvədədir. Torpaq mübahisələrinin qarşısını almaq, ailələr və nəsillər arasında sülh və harmoniya yaratmaq üçün əlhədin qorunması hələ də mütləq tələb kimi qəbul edilir.
Əlhəd Daşı və Müasir Dövr
Müasir kənd təsərrüfatı, torpaq islahatları və urbanizasiya prosesləri nəticəsində əlhəd daşı ənənəsi bəzi yerlərdə zəifləsə də, hələ də aktualdır. GPS və xəritə texnologiyaları torpaq sərhədlərinin dəqiq müəyyən olunmasına kömək etsə də, kənd yerlərində ənənəvi əlhəd daşı adətləri bir çox ailə və icmalar üçün mənəvi və praktik əhəmiyyətini saxlayır.
Müasir hüquqşünaslar və kənd idarəçiləri torpaq mübahisələrində adət hüququna, o cümlədən əlhəd daşı və əlhəd anlayışına istinad edirlər. Bu, qədim adətlərin hələ də cəmiyyətin dərin qatlarında yaşadığını göstərir.
Əlhəd daşı və əlhəd sözü Azərbaycan xalqının torpaqla bağlı münasibətlərinin, mədəni dəyərlərinin, hüquq və etik prinsiplərinin canlı rəmzləridir. Onlar həm tariximizin, həm də bu günümüzün ayrılmaz hissəsidir. Əlhəd daşı təkcə sərhəd deyil, həm də barış, etimad, ədalət, insanlıq və qarşılıqlı hörmət rəmzidir. Əlhəd sözü isə dilimizdə həm fiziki, həm də məcazi mənada işlədilərək insan münasibətlərinin, hüquqi və psixoloji hədlərin ifadəsinə çevrilib. Gələcək nəsillər üçün bu anlayışların qorunması, xalq yaddaşının və adət-ənənələrinin yaşadılması, sülh və harmoniyanın bərqərar olması baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Əlhəd daşı və əlhəd anlayışı Azərbaycan kəndinin, xalqının və dilinin dərin köklərini, ənənəvi dünyagörüşünü və gələcəyə ümidini simvolizə edir.
Ən çox verilən suallar
1. Əlhəd daşı nədir və hansı məqsədlə qoyulur?
Əlhəd daşı torpaq sahələrinin, otlaqların və əkin yerlərinin sərhədini göstərən, mübahisələrin qarşısını alan ənənəvi sərhəd nişanıdır.
2. Əlhəd sözünün əsas mənası nədir?
Əlhəd əsasən sərhəd, hədd, son və ya müəyyən çərçivə deməkdir. Həm fiziki, həm də məcazi mənada işlədilir.
3. Əlhəd daşının qoyulması hansı adət və qaydalarla müşayiət olunur?
Əlhəd daşının qoyulması kəndin ağsaqqalları və icma nümayəndələrinin iştirakı, xüsusi mərasim və razılaşma ilə baş tutur.
4. Əlhəd daşı kəndlərdə hansı sosial funksiyanı yerinə yetirir?
Əlhəd daşı mübahisələrin qarşısını alır, torpaq sahibləri arasında sülh və əməkdaşlığı təmin edir və qonşuluq münasibətlərini qoruyur.
5. Müasir hüquqda əlhəd daşı anlayışı necə qorunur?
Müasir hüquqda torpaq sərhədləri rəsmi sənədlərlə müəyyən olunur, amma ənənəvi əlhəd daşı bəzi kəndlərdə hüquqi və mənəvi əhəmiyyətini saxlayır.
6. Əlhəd və əlhəd daşı ifadələri ədəbiyyatda necə işlədilir?
Ədəbiyyatda əlhəd və əlhəd daşı simvolik olaraq sərhəd, hədd, imkanın son nöqtəsi və barış rəmzi kimi işlədilir.
7. Əlhəd sözünün frazeoloji ifadələrdə rolu nədir?
Əlhəd sözü frazeoloji birləşmələrdə insan münasibətlərinin həddi, psixoloji və etik sərhədləri ifadə edir.
8. Əlhəd daşının yerinin dəyişdirilməsi hansı nəticələrə səbəb olur?
Əlhəd daşının yerinin dəyişdirilməsi kənd adətinə görə böyük sosial və hüquqi mübahisələrə, bəzən isə cəzaya səbəb olur.
9. Əlhəd daşı motivi Azərbaycan mədəniyyətində necə qorunur?
Əlhəd daşı motivi xalq nağıllarında, ədəbiyyatda və folklorda sülh, ədalət və əməkdaşlıq simvolu kimi qorunur və yaşadılır.
10. Əlhəd və əlhəd daşı anlayışlarının gələcək nəsillər üçün əhəmiyyəti nədir?
Bu anlayışlar xalq yaddaşı, ənənəvi hüquq və mədəniyyətin qorunması, icma və ailə arasında harmoniyanın təmin edilməsi üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.
