İnsan psixologiyası zaman-zaman baş verən hadisələrin, yaşanan təcrübələrin izlərini daşıyır. Bu izlər bəzi hallarda o qədər dərin olur ki, insanın gündəlik həyatına, münasibətlərinə, davranışlarına və emosional sabitliyinə ciddi təsir göstərir. Travmatik xatirələr bəzən insanın yaddaşında, bədənində və şüuraltısında illərlə qalaraq, fobiyalar, depressiya, panik atak və posttravmatik stres pozuntusu (PTSP) kimi psixoloji problemlərə səbəb ola bilir. Məhz bu kimi hallarda qeyri-ənənəvi, amma elmi cəhətdən təsdiqlənmiş bir terapiya metodu olan EMDR – “Göz Hərəkətləri ilə Desensitizasiya və Yenidən Emal” üsulu tətbiq olunur.
EMDR psixoloji travmaların müalicəsində fərqli yanaşması, qısa müddətli və təsirli tətbiqi ilə müasir psixoterapiya sahəsində diqqət çəkən metodlardan biridir. Bu terapiya travmatik hadisələrin beyində yenidən emalını və insanın o hadisə ilə bağlı mənfi hisslərdən azad olmasını təmin edir. Hazırda dünyanın bir çox ölkəsində, o cümlədən Azərbaycanda da tanınan və istifadə olunan EMDR terapiyası haqqında dolğun, əsaslandırılmış və anlaşıqlı məlumat cəmiyyət üçün əhəmiyyətlidir.
EMDR nədir?
EMDR – İngiliscə “Eye Movement Desensitization and Reprocessing” ifadəsinin qısaldılmış formasıdır. Azərbaycan dilində bu ifadə “Göz Hərəkətləri ilə Hissin Zəiflədilməsi və Yenidən Emal” kimi tərcümə olunur. Bu terapiya travmaların, ağır emosional təcrübələrin, qorxuların və digər psixoloji narahatlıqların beyində neytral və zərərsiz şəkildə emalını təmin etməyi hədəfləyir.
Bu metod 1980-ci illərin sonlarında amerikalı psixoloq Dr. Francine Shapiro tərəfindən hazırlanmışdır. O, şəxsi müşahidələrindən çıxış edərək müəyyən etmişdi ki, gözlərin ritmik hərəkəti zamanı keçmiş travmatik xatirələrin ağırlığı azala bilər. Bu müşahidə daha sonra elmi tədqiqatlarla təsdiqləndi və EMDR beynəlxalq miqyasda tanınan terapiya metoduna çevrildi.
EMDR-in elmi əsasları
EMDR terapiyası beyində travmatik hadisələrin emalına dair nəzəriyyələrə əsaslanır. Normal halda insan beynində yaşanan hadisələr emal olunur, yaddaşda neytral şəkildə saxlanılır. Lakin ağır travmalar zamanı bu proses yarımçıq qalır və hadisə emal olunmamış formada, emosional yüklə birlikdə şüurda qalır. Bu isə insanda gecə kabusları, təşviş halları, qeyri-izah edilən qorxu və çəkinmə kimi əlamətlərlə təzahür edə bilər.
EMDR terapiyası zamanı göz hərəkətləri və ya iki tərəfli stimulyasiya beyindəki bu emal prosesini yenidən işə salır. Nəticədə travmatik xatirə beynin uzunmüddətli yaddaş bölməsinə zərərsiz şəkildə köçürülür və artıq emosional reaksiya doğurmur. Neyropsixoloji tədqiqatlar EMDR terapiyası zamanı beynin müxtəlif hissələrinin aktivləşdiyini və yeni sinaptik əlaqələrin formalaşdığını ortaya qoyur.
EMDR hansı hallarda istifadə olunur?
EMDR terapiyası müxtəlif psixoloji və nevrotik problemlərin müalicəsində tətbiq olunur. Bunlara aşağıdakılar daxildir:
- Posttravmatik stres pozuntusu (PTSP)
- Uşaqlıq travmaları və zorakılıq təcrübələri
- Panik atak və təşviş pozuntusu
- Depressiya və emosional bloklar
- Fobiyalar və qorxular (uçuş fobiyası, qaranlıqdan qorxu və s.)
- İtki və matəm prosesi
- Seksual travmalar
- Əlillik, qəza və təbii fəlakət sonrası psixoloji vəziyyət
- Narkotik və alkoqol asılılığı sonrası psixoloji adaptasiya
EMDR eyni zamanda şəxsi inkişaf məqsədilə, özgüvənin artırılması və neqativ inanc sistemlərinin dəyişdirilməsi üçün də istifadə edilə bilər.
EMDR terapiyasının mərhələləri
EMDR terapiyası strukturlaşdırılmış şəkildə 8 əsas mərhələdən ibarətdir. Hər bir mərhələ məqsədyönlü şəkildə planlaşdırılır və terapevt tərəfindən idarə olunur:
- Tarixçə və diaqnostika – Müalicəyə başlamazdan öncə psixoloq pasiyentin keçmiş həyat təcrübələrini, travmaları və mövcud vəziyyəti öyrənir.
- Hazırlıq mərhələsi – Terapevt pasiyentə EMDR-in necə işlədiyini izah edir və emosional sabitləşdirici texnikalar öyrədir.
- Qiymətləndirmə – Travmatik hadisə ilə bağlı əsas xatirə, təsvir, mənfi inanc və bədən reaksiyası müəyyən edilir.
- Desensitizasiya – İki tərəfli stimulyasiya (göz hərəkəti, toxunma və ya səs) ilə xatirənin emosional yükləri tədricən zəiflədilir.
- Yenidən emal – Mənfi inanc neytral və ya pozitiv inanca transformasiya edilir.
- Bədən taraması – Bədən reaksiyaları müşahidə olunur. Əgər bədəndə gərginlik qalırsa, proses təkrarlanır.
- Sonlandırma – Sessiya stabil emosional vəziyyətlə tamamlanır.
- Yenidən qiymətləndirmə – Növbəti seansda pasiyentin travmaya münasibəti yenidən qiymətləndirilir.
EMDR-in fərqli cəhətləri və üstünlükləri
EMDR terapiyasının ən önəmli üstünlüklərindən biri onun travmaya birbaşa toxunmadan, yəni danışmağa məcbur etmədən təsirli nəticələr verməsidir. Bu, xüsusilə utanc verici və ya ağrılı hadisələr yaşamış şəxslər üçün böyük rahatlıqdır. Eyni zamanda, EMDR ənənəvi psixoterapiya üsullarından daha sürətli nəticə verir və çox vaxt bir neçə seansla ciddi irəliləyiş əldə olunur.
Metod həm də yaddaşla işlədiyinə görə, travmanın emosional izlərini sildiyi halda, faktoloji yaddaşı saxlamaqla şəxsə travmanı idarə etmək imkanı verir. Bu da pasiyentin hadisəni unutması deyil, onunla barışması və emosional yükdən azad olması deməkdir.
EMDR terapiyasının effektivliyi ilə bağlı tədqiqatlar
Son 30 il ərzində EMDR-in effektivliyi ilə bağlı yüzlərlə elmi tədqiqat aparılmışdır. ABŞ Psixoloji Assosiasiyası, Dünya Səhiyyə Təşkilatı və Britaniya Psixiatriya Cəmiyyəti bu metodu travma sonrası stres pozuntusunun müalicəsində tövsiyə olunan üsul kimi qəbul edir.
Xüsusilə hərbi personal, cinsi zorakılıq qurbanları, fəlakət yaşamış şəxslər üzərində aparılan uzunmüddətli araşdırmalar EMDR-in həm qısa, həm də uzunmüddətli nəticələrinin təsirli olduğunu göstərmişdir. Bir çox pasiyent ilk seansdan sonra yüngülləşmə hiss etdiyini bildirir.
Azərbaycanda EMDR terapiyasının inkişafı
Son illərdə Azərbaycanda da EMDR terapiyasına maraq artmışdır. Xüsusilə pandemiya sonrası artan psixoloji problemlər, sosial çətinliklər, uşaqlıq travmalarının aktuallaşması bu metodun tətbiqini daha da aktuallaşdırıb. Hazırda bir sıra lisenziyalı psixoloq və psixoterapevtlər EMDR üzrə beynəlxalq sertifikatlara malikdir və bu terapiyanı effektiv şəkildə həyata keçirirlər.
Həm fərdi, həm də qrup terapiyalarında tətbiq olunan EMDR artıq məktəblərdə, klinikalarda və şəxsi psixoloji mərkəzlərdə istifadə edilir. Bununla yanaşı, təlim və seminarlar vasitəsilə bu metodun peşəkarlar arasında yayılması da davam edir.
EMDR-in yanlış anlaşılmaları
Bəzən cəmiyyətdə EMDR hipnozla və ya qeyri-adi texnika kimi təqdim edilir. Halbuki, EMDR elmi əsaslara söykənən, sübuta yetirilmiş, beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən tanınan terapiya metodudur. O, şəxsin şüurunu itirmədən, tam ayıq vəziyyətdə tətbiq olunur. Bu, pasiyentin öz həyatına nəzarətini itirmədən terapiya prosesində iştirak etməsinə şərait yaradır.
EMDR terapiyasının məhdudiyyətləri
Bütün terapevtik metodlar kimi EMDR-in də bəzi hallarda effektivliyi məhdud ola bilər. Əgər şəxs kəskin psixotik pozuntu, ağır şəxsiyyət pozğunluğu və ya intihar düşüncələri yaşayırsa, bu halda EMDR təkbaşına yetərli olmaya bilər. Bu zaman əlavə psixiatriya dəstəyi və dərman müalicəsi ilə yanaşı tətbiq olunmalıdır.
Eyni zamanda terapiya yalnız peşəkar və sertifikatlı EMDR terapevti tərəfindən aparılmalıdır. Əks halda, emosional travmaların yenidən canlanması riski yaranır və proses əks təsir göstərə bilər.
EMDR terapiyası psixoloji travmalarla mübarizədə insanlara dərin və davamlı dəstək göstərən bir üsuldur. Göz hərəkətləri ilə bədənin və beynin birlikdə işləməsi, insan şüurunun yenidən formalaşması üçün unikal bir mexanizmdir. Bu terapiya insanın özünü tanıması, yaşadığı acıların öhdəsindən gəlməsi və psixoloji sabitliyini bərpa etməsi üçün geniş imkanlar yaradır. EMDR, sadəcə bir metod deyil, həyatın ağır yüklərini daha yüngül daşımaq üçün effektiv və elmi cəhətdən əsaslandırılmış yoldur.
Ən Çox Verilən Suallar
Terapiya müddəti şəxsin travmasının ağırlığından asılı olaraq dəyişir. Bəzən 4-6 seans kifayət edir, bəzi hallarda isə 10-12 seansdan çox tələb oluna bilər.
Xeyr. EMDR hipnoz deyil. Pasiyent seans boyu tam şüurlu olur, danışır, hiss edir və terapevtlə ünsiyyətdə olur.
Əksər insanlar EMDR terapiyasından faydalana bilər. Lakin kəskin psixotik hallar, şizofreniya və ciddi ruhi pozuntular zamanı əvvəlcə psixiatriya müdaxiləsi vacibdir.
Pasiyent keçmiş travmatik xatirəni canlandırır, terapevt isə göz hərəkətləri və ya iki tərəfli stimulla həmin xatirənin emalını təmin edir.
Bəli, uşaqlarda da tətbiq olunur. Lakin metod uşaq psixoterapiyasına uyğunlaşdırılmış formada və daha həssas yanaşma ilə həyata keçirilir.
Xatirə silinmir, sadəcə emosional yüklənməsi azalır. Hadisə yaddaşda qalır, amma daha az təsir göstərir.
Əsas yan təsiri seansdan sonra emosional gərginlik ola bilər. Lakin bu, keçici haldır və terapevtin müşahidəsi ilə idarə olunur.
İstirahət, emosional yüngüllük, su içmək və seansdakı hissləri yazmaq faydalıdır. Həmçinin gündəlik həyatda emosional dəyişiklikləri izləmək vacibdir.
Əgər depressiya travmatik səbəblərlə bağlıdırsa, EMDR yüksək effektivlik göstərə bilər. Başqa hallarda isə əlavə terapiya metodları ilə birgə tətbiq olunur.
Sertifikatlı psixoloqlar və psixoterapevtlər vasitəsilə. Psixoloji mərkəzlər və klinikalar EMDR üzrə təcrübəli mütəxəssislər təqdim edir. Yalnız rəsmi təhsil və lisenziya ilə işləyən mütəxəssislərə müraciət etmək tövsiyə olunur.
