Ərbab: Sosial status, dini çalar

Azərbaycan türkcəsində və ümumiyyətlə Orta Şərq dillərində “ərbab” sözü dərin mənalar daşıyan, tarixən müxtəlif kontekstlərdə işlədilən bir anlayışdır. Bu söz həm sosial iyerarxiyada mühüm yer tutmuş, həm də ədəbiyyatda, dinlərdə və gündəlik ünsiyyətdə özünəməxsus çalarlara malik olmuşdur. Ərbab dedikdə çox vaxt zənginlik, nüfuz, idarəçilik və təsir gücü ilə əlaqəli obrazlar canlanır. Lakin bu anlayış yalnız var-dövlət və hökmranlıqla məhdudlaşmır. Onun semantik çərçivəsi dövrə, mədəniyyətə və istifadə kontekstinə görə dəyişkənlik göstərmişdir.

Ərbab nə deməkdir?

Ərbab sözü ümumilikdə “sahib”, “ağa”, “rəhbər”, “hakim”, “müdafiəçi”, “nəzarətçi” və ya “mülk sahibi” mənalarında işlədilir. Tarixi baxımdan ərbab çox vaxt bir ərazidə torpaq sahibi, kənd təsərrüfatı işlərinin idarəedicisi və ya cəmiyyətin öndə gedən şəxsi kimi tanınıb. Məzmun baxımından isə bu söz insanın başqaları üzərində hökmranlıq və ya nüfuz qurduğu bir vəziyyəti ifadə edir.

Dilimizdə bu söz daha çox kənd yerlərində, feodal münasibətlərə söykənən tarixi dövrlərdə, xüsusən XIX-XX əsrlərdə geniş yayılmışdır. Müəyyən mənada “ağa”, “bəylərbəyi”, “mülkədar” sözlərinə yaxınlaşsa da, fərqli tonları və sosial rolu olmuşdur.

Ərbab sözünün mənşəyi

Ərbab sözü ərəb dilindən gəlir. Ərəb dilindəki “rabb” kökündən törəyən “ərbab” sözü “sahiblər”, “böyük rəhbərlər”, “hökmdarlar” mənasında çoxluq formasında işlənir. “Rabb” Allahın adlarından biri olub “yaradıcı və tərbiyə edici” deməkdir. Bu baxımdan “ərbab” sözü Allahın adını daşıyan bir kökdən doğduğu üçün həm dini, həm də sosial kontekstdə güclü və nüfuzlu bir anlam yüklənmişdir.

Fars və türk dillərində bu söz tərcümə olunmadan qəbul edilmiş, lakin məna çalarlarında yerli təfəkkürə uyğun uyğunlaşmalar olmuşdur.

Ərbab və ağa sözlərinin fərqi

Ərbab və ağa,müəyyən bir şəxsin başqaları üzərindəki üstünlüyünü ifadə edir. Lakin fərqləri belə qruplaşdırmaq olar:

• Ərbab daha çox iqtisadi və inzibati gücə sahib, torpaq mülkiyyətçisi, cəmiyyətə rəhbərlik edən şəxs kimi qəbul olunur.
• Ağa isə həm inzibati, həm də səmimi münasibətləri əhatə edir və daha çox şəxsi hörmət, ailədaxili və ya icmadaxili statusu bildirir.

Əgər ərbab kəndin sahibi və idarəedicisidirsə, ağa o mühitdə ona hörmət göstərilən, amma hökm etməyən şəxs ola bilər. Beləliklə, ərbab sözü strukturlaşdırılmış və formal hakimiyyətlə bağlıdırsa, ağa sözü daha çox münasibətlərə əsaslanır.

Tarixdə ərbab nə iş görürdü?

Tarixi sənədlərdə və folklorda ərbab torpaq sahibləri olaraq, kənd təsərrüfatı işlərinin təşkilatçısı kimi təsvir olunur. Ərbablar kəndlilərə torpaq icarəyə verir, məhsuldan pay alır, bəzən vergiləri toplayır və dövlətə hesabat verirdilər.

Onlar həm də kəndin münaqişələrini həll edən, qonaqları qəbul edən, icma içində nüfuzlu rol oynayan şəxslər idi. Ərbabın evində çalışan qulluqçular, xidmətçilər, naxırçılar və xidmətçi ailələri olurdu. Bu status nəsildən-nəslə keçə bilirdi.

Ərbabın cəmiyyətdəki gücü bəzən həddini aşır, zorakılıq və istismar halları da baş verirdi. Bu hallar ədəbiyyatda və xalq arasında birmənalı qarşılanmırdı.

Ərbab sözü dini mənada nədir?

Ərəb dilindəki “Rabb” sözünün çoxluq forması olan “Ərbab” dini ədəbiyyatda “bir neçə tanrıya inananlar” mənasında işlədilir. Quranda bu söz müxtəlif ayələrdə işlənmişdir:

Bu baxımdan, İslamda “ərbab” anlayışı birmənalı şəkildə mənfi yüklə təqdim edilir – yəni insanların Allahdan başqa tanrılar qəbul etməsi, müxtəlif güc mərkəzlərinə sitayiş etməsi tənqid edilir.

Ərbab nə vaxt təhqir hesab olunur?

Müasir dövrdə “ərbab” sözünün istifadə sahəsi dəyişib. Bəzi hallarda bu söz ironik və ya təhqiramiz mənada işlənə bilər. Xüsusilə, özünü başqalarından üstün tutan, avtoritar davranış sərgiləyən insanlara qarşı “özünü ərbab hesab edir” kimi ifadələrdə mənfi yük daşıyır.

Cəmiyyətdə ədalətsizlik, təbəqələşmə və haqsızlıqla assosiasiya olunan hallarda ərbab sözü ictimai qınağa səbəb ola bilər.

Ərbab kəlməsi ədəbiyyatda necə işlənib?

Azərbaycan və Fars ədəbiyyatında ərbab obrazı geniş yer alır. Məsələn:

• Əli bəy Hüseynzadə, Cəlil Məmmədquluzadə kimi realist ədiblər ərbabın istismarçı tərəfini göstərmişlər.
• Aşıq ədəbiyyatında ərbablar bəzən varlı və zalım obraz kimi təqdim olunur.
• Fars ədəbiyyatında “ərbab-e-işq” (eşqin sahibi) kimi ifadələrdə romantik məna daşıyır.

Yəni ərbab sözü həm müsbət, həm də mənfi kontekstlərdə işlənmişdir.

Ərbab kəlməsi ilə bağlı deyimlər və atalar sözləri

Xalq arasında ərbabla bağlı bir neçə deyim və ifadə formalaşmışdır:

• “Ərbab kimi davranır” özünü yüksəkdə görən adam.
• “Ərbabın nökəri olmaq” itaətkar davranmaq.
• “Ərbab nəyə baxar, nökər nə edər” status fərqini göstərmək üçün istifadə olunur.

Bu deyimlər cəmiyyətin sosial təbəqələşməsini və münasibətləri əks etdirir.

Ərbab adının mənası və uşaqlara ad qoymaqda istifadəsi

Ərbab sözü bəzi ölkələrdə (xüsusilə İran, Pakistan, Əfqanıstan) kişi adı kimi işlədilir. Ad mənasında bu söz “hörmətli”, “sahibkar”, “lütfkar”, “böyük şəxs” anlamı verir.

Lakin Azərbaycanda bu söz ad kimi çox nadir hallarda istifadə olunur və daha çox soyadlarda və ya ləqəblərdə (məsələn, “Ərbab Əli”) rast gəlinir.

Ərbab və xidmətçi münasibəti

Tarixi reallıqda ərbab və xidmətçi münasibəti ciddi sosial iyerarxiyaya söykənirdi. Ərbab nəinki torpağın sahibi, həm də insanların həyatına təsir edən bir fiqur idi. Xidmətçilər isə ərbabın evində çalışır, onun göstərişlərinə tam əməl edirdi.

Bu münasibət sistemi bəzən paternalist (atalıq kimi qoruyucu), bəzən isə istismarçı mahiyyət daşıyırdı. Sovet dövründən sonra bu münasibətlər tədricən yox oldu, lakin xalq yaddaşında iz buraxdı.

Ərbab anlayışı həm tarixi, həm dini, həm də sosial baxımdan çoxşaxəli və dinamik bir məna daşıyır. Tarixdə torpaq sahiblərini, kənd təsərrüfatında rəhbərlik edənləri, dinlərdə isə yanlış ibadət nöqtələrini ifadə edən bu söz, günümüzdə daha çox arxaik və bəzən ironiya ilə qarşılanan bir anlayışdır. Ədəbiyyatda və xalq dilindəki istifadəsi isə onun ictimai münasibətlərə necə təsir etdiyini göstərir.

Bu anlayış cəmiyyətin təkamülündə mühüm mərhələlərdən keçmiş və fərqli dövrlərdə müxtəlif çalarlarla zənginləşmişdir. Ərbab sözü həm tarixə baxış, həm də dilin dəyişkənliyinin canlı nümunəsi olaraq diqqətəlayiqdir.

Ən çox verilən suallar