Əsnaf: Tarixi, Ustad-Şagird Sistemi

Cəmiyyətin iqtisadi və sosial inkişafında əsas rol oynayan təbəqələrdən biri əsnaflardır. Tarixən şəhər həyatının ayrılmaz parçası olan bu peşə sahibləri yalnız məhsul və xidmət təqdim etməklə kifayətlənməyib, həm də mədəniyyətin, adət-ənənələrin və ictimai münasibətlərin formalaşmasında mühüm mövqeyə malik olublar. Əsnaflıq anlayışı sadəcə gündəlik ticarət fəaliyyəti deyil, həm də etik dəyərlərə, ustad-şagird münasibətlərinə və sosial məsuliyyətə əsaslanan bir həyat tərzidir. Onlar yaşadıqları cəmiyyətin mərkəzində duraraq həm iqtisadi dinamikanı təmin edir, həm də insanlara yaxın münasibət göstərərək sosial tarazlığı qoruyurlar.

Müasir dövrdə bu anlayış bir qədər dəyişsə də, əsnaflığın mahiyyəti öz gücünü qorumaqdadır. İstər kənd yerində kiçik dükan sahibi, istər şəhər mərkəzində xidmət göstərən sənətkar, istərsə də ailəvi biznesi olan bir ailə fərdi olsun, hər biri əsnaf mədəniyyətini yaşadan və davam etdirən şəxslərdir. Bu yazı əsnaflığın tarixindən, onun cəmiyyətə verdiyi töhfələrdən, etik prinsiplərindən, iqtisadi və sosial rolu, eləcə də müasir dövrdəki çətinlik və perspektivlərindən bəhs edir.

Əsnaflığın tarixi kökləri

Əsnaflığın tarixi qədim sivilizasiyalara, xüsusilə Şərq və Orta Asiya mədəniyyətlərinə gedib çıxır. İlk dəfə Mesopotamiya, Misir, Çin və Hindistan kimi bölgələrdə öz əli ilə məhsul istehsal edən və onu satan şəxslər formalaşmağa başlayıb. Daha sonra bu anlayış Yaxın Şərq və Anadolu coğrafiyasında geniş şəkildə yayılıb. Orta əsrlərdə isə İslam şəhərlərində və Səlcuqlu, Osmanlı kimi dövlətlərdə əsnaf təşkilatları, yəni “loncalar” meydana gəlib. Bu birliklər yalnız iqtisadi məqsədlərlə deyil, eyni zamanda dini, əxlaqi və peşəkar meyarlar əsasında fəaliyyət göstərib.

Azərbaycan torpaqlarında da əsnaflıq xüsusilə şəhərlərdə çiçəklənib. Gəncə, Şamaxı, Təbriz, Bakı kimi ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərində dəmirçilər, dülgərlər, papaqçılar, dərzilər, çəkməçilər və digər sənətkarlar öz işlərini ustad-şagird sistemi ilə ötürüb, nəsillər boyunca davam etdiriblər. Bu ənənələr təkcə iqtisadi deyil, həm də mədəni dəyərlərin qorunması baxımından əhəmiyyətli olmuşdur.

Əsnaf kimdir və əsnaflığın əsas xüsusiyyətləri

Əsnaf dedikdə, öz sərmayəsi və fiziki əməyi ilə məhsul və ya xidmət təqdim edən, kiçik və orta səviyyəli iqtisadi fəaliyyət göstərən şəxslər nəzərdə tutulur. Bu şəxslər adətən ailə üzvləri ilə birlikdə çalışır, öz müştəriləri ilə birbaşa əlaqədə olur və fəaliyyətlərini müəyyən bir ərazidə davam etdirirlər. Əsnaflığın əsas xüsusiyyətləri sırasında aşağıdakılar xüsusilə fərqlənir:

• Fərdi təşəbbüs və sahibkarlıq əsasında fəaliyyət;
• Gündəlik ehtiyaclara yönəlmiş məhsul və ya xidmət istehsalı;
• Müştəri ilə birbaşa ünsiyyət və qarşılıqlı inam;
• Əxlaqi dəyərlərə və adət-ənənələrə əsaslanan münasibət forması;
• Ustad-şagird sistemi ilə bilik və bacarıqların ötürülməsi.

Əsnaflıq yalnız iqtisadi gəlir məqsədi güdmür, həm də etimad, dürüstlük, keyfiyyətli xidmət və peşə qüruru kimi anlayışlara əsaslanır. Əsnaf olan şəxs yalnız satıcı deyil, həm də cəmiyyətin təməl dayağı və insanların gündəlik həyatında etibar etdiyi şəxsdir.

Əsnaf etikası və sosial məsuliyyəti

Əsnaflığın əsas dayaqlarından biri etik prinsiplərdir. Bu prinsiplər sadəcə rəsmi qanunlarla tənzimlənmir, həm də əsrlər boyu formalaşmış adət və mənəvi dəyərlərlə yaşadılır. Əsnaf dürüst olmalı, qiymətdə şəffaflıq göstərməli, alıcıya hörmətlə yanaşmalı, keyfiyyətli məhsul təqdim etməli və rəqibinə qarşı ədalətli davranmalıdır.

Əsnaflıq ticarətdən çox insan münasibətidir. Hər bir əsnaf müştəri ilə qarşılıqlı etimada əsaslanan bir əlaqə qurur. Bu münasibət uzun illər davam edə bilər və bu prosesdə əsnaf öz bölgəsində nüfuz və etibar qazanır. Əsnafın sosial məsuliyyəti yalnız xidmət göstərməkdən ibarət deyil. O, cəmiyyətin bir parçası olaraq, ehtiyacı olanlara dəstək göstərməli, böhran anlarında vicdanlı davranmalı və yerli inkişaf proseslərində iştirak etməlidir.

Əsnaflığın iqtisadiyyata verdiyi töhfə

Əsnaflar ölkə iqtisadiyyatının təməlində dayanan əsas təbəqələrdən biridir. Onların fəaliyyəti nəticəsində daxili bazarda dövriyyə yaranır, məşğulluq artır, yerli istehsal dəstəklənir və regionların iqtisadi həyatı canlanır. Əsnaf kiçik biznesin əsas aparıcı gücüdür və bu struktur daha çevik, daha dayanıqlı və daha real bazar ehtiyaclarına uyğun fəaliyyət göstərir.

Əsnaflar həmçinin ölkənin vergi bazasına mühüm töhfə verən qrup sayılır. Onlar dövlət büdcəsinə vergi ödəyərək iqtisadi dövriyyənin tənzimlənməsində iştirak edirlər. İqtisadiyyatda dayanıqlı inkişafın təmin olunması üçün əsnafların dəstəklənməsi, kredit imkanlarının artırılması və hüquqi təminatların gücləndirilməsi vacibdir.

Ustad-şagird sistemi və bilik ötürülməsi

Əsnaflığın ən önəmli və unikal cəhətlərindən biri ustad-şagird modelidir. Bu sistemlə peşə bilikləri yalnız nəzəri deyil, həm də praktik şəkildə öyrədilir. Şagird ustadın yanında illərlə işləyərək təkcə texniki bacarıqlar deyil, həm də əxlaqi və peşəkar davranış öyrənir. Bu sistem nəsillər arasında bilik və dəyərlərin ötürülməsini təmin edir və sənətkarlığın davamlılığını qoruyur.

Əsnaflıq peşələri çox zaman rəsmi təhsil sistemindən kənarda inkişaf etsə də, onların bilik dərinliyi və təcrübə zənginliyi peşə məktəbləri üçün nümunə təşkil edir. Bu struktur xüsusilə əli sənət tutan peşələrdə daha çox önə çıxır: ayaqqabı ustaları, dərzilər, saatçılar, misgərlər və sair.

Müasir dövrdə əsnaflığın rolu

Texnoloji inkişaf, iri market şəbəkələrinin və onlayn satış platformalarının yayılması nəticəsində əsnaflıq ənənəvi formasını itirmək təhlükəsi ilə üz-üzə qalıb. Lakin bütün bu dəyişikliklərə baxmayaraq, əsnaflar hələ də cəmiyyətin gündəlik ehtiyaclarını qarşılayan, yerli iqtisadiyyatın canlı qüvvəsi olan sosial təbəqədir.

Müasir dövrdə əsnaflıq yeni formatlar qazanır. Kiçik kafe və restoranlar, təmir sexləri, atelyelər, xüsusi xidmət sahələri bu anlayışın davamı sayılır. Əsnaflar texnologiyanı və rəqəmsal vasitələri mənimsəməklə müştəriyə daha çevik və rahat xidmət təqdim edirlər. Bu transformasiya onları gələcəyə adaptasiya olunmuş və dayanıqlı edir.

Əsnaflığın qorunması və inkişafı

Əsnaflığın gələcək nəsillərə ötürülməsi və mövcud şəraitə uyğun şəkildə inkişaf etməsi üçün müxtəlif dəstək mexanizmləri həyata keçirilməlidir. Dövlət səviyyəsində kiçik və orta sahibkarlığa verilən güzəştli kreditlər, vergi güzəştləri, peşə təhsili proqramları, lisenziya və icazələrin sadələşdirilməsi bu sahənin güclənməsinə xidmət edə bilər.

Bununla yanaşı, cəmiyyətin də bu prosesdə rolu böyükdür. Əhali yerli istehsalçıya, kiçik dükan sahibinə və xidmət göstərən ustaya etibar etməklə bu sahənin davamlılığını təmin edir. Media, təhsil və sosial platformalar əsnaflığın dəyərini təbliğ etməli, onun təkcə iqtisadi deyil, mədəni və sosial əhəmiyyətini də qabartmalıdır.

Əsnaf-müştəri münasibətləri

Əsnafla müştəri arasındakı münasibət sadəcə satıcı-alıcı münasibəti deyil. Bu, illər ərzində formalaşan qarşılıqlı hörmətə, inama və etibarə əsaslanan bir əlaqədir. Əsnaf müştərisini tanıyır, ehtiyaclarını bilir və ona uyğun xidmət göstərməyə çalışır. Müştəri isə öz əsnafına sadiq qalır, ehtiyac duyduğu zaman yenidən ona müraciət edir.

Bu münasibətlərin qorunması üçün əsnaf həmişə dürüst olmalı, keyfiyyətə önəm verməli və etik davranış sərgiləməlidir. Müştəri də əsnafın zəhmətinə və xidmətinə dəyər verməli, onun fəaliyyətini dəstəkləməlidir. Bu qarşılıqlı münasibət həm iqtisadi, həm də insani baxımdan faydalı nəticələrə gətirib çıxarır.

Əsnaflar təkcə bazarın bir iştirakçısı deyil, həm də cəmiyyətin mədəni yaddaşı, iqtisadi sabitliyi və sosial etimadının daşıyıcısıdır. Onların fəaliyyəti gündəlik həyatın ayrılmaz parçasıdır. Ənənəvi dəyərlərlə müasir çağırışları birləşdirən əsnaflar, yerli inkişafın, milli mədəniyyətin və iqtisadi müstəqilliyin əsas sütunlarından birini təşkil edirlər. Əsnaflığın davamlılığı üçün yalnız dövlət siyasəti deyil, həm də ictimai dəstək, təhsil və mədəniyyət sahəsində atılan addımlar zəruridir. Onların yaşaması üçün hüquqi, iqtisadi və sosial zəmin gücləndirilməli, cəmiyyətin hər bir üzvü bu dəyərin qorunmasına öz töhfəsini verməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar