Əştərək rayonu Ermənistan Respublikasının ən qədim inzibati bölgələrindən biri kimi tanınır və öz zəngin tarixi, mədəni irsi, coğrafi yerləşməsi ilə Qafqazın sosial-mədəni xəritəsində mühüm yer tutur. Qədim dövrlərdən bəri bu ərazi müxtəlif sivilizasiyaların keçid nöqtəsi olmuş, burada tarix, dil, etnik fərqliliklər və dini təsirlər birləşərək unikal regional kimlik formalaşdırmışdır. Əştərək adı təkcə bir coğrafi məkan anlamı daşımır, o həm də bütöv bir sivilizasiyanın, mədəniyyətin və tarixi yaddaşın simvoludur. Bu rayonun xüsusilə qədim dövr abidələri, orta əsrlərə aid dini tikililəri və təbii gözəllikləri ilə seçilməsi onu həm yerli əhali, həm də xarici turistlər üçün cazibədar edir.
Əştərək təkcə erməni əhalisinin deyil, bu torpaqlarda yaşamış müxtəlif xalqların tarixi ilə yoğrulmuş bir bölgədir. Hər dağının, hər kəndinin, hər daşının içində minilliklərə uzanan bir səs, bir yaddaş yatır. Rayonun adı zaman-zaman siyasi, dini və mədəni baxışlara görə fərqli mənbələrdə fərqli şəkildə qeyd edilsə də, onun yer üzərində daşıdığı mövqe dəyişməz olaraq qalır: Qafqazın ortasında, tarix və mədəniyyətin mərkəzində yerləşən bir ocaq.
Coğrafi Mövqe və Təbiət
Əştərək rayonu Ermənistan Respublikasının mərkəz hissəsində yerləşir və Ararat vadisinin qərb kənarında yerləşməsi ilə seçilir. Rayonun əsas coğrafi üstünlüklərindən biri onun dağlarla və vadilərlə əhatələnmiş unikal relyefə malik olmasıdır. Rayonun qərb hissəsində Araqats dağ silsiləsinin ucalıqları, cənub və şərq istiqamətində isə münbit düzənliklər yerləşir. Bu müxtəlif təbii şərtlər Əştərəki həm kənd təsərrüfatı, həm də dağ turizmi baxımından əhəmiyyətli edir.
Əştərək şəhəri rayonun inzibati mərkəzidir və paytaxt Yerevana çox yaxın məsafədə yerləşməsi onu həm iqtisadi, həm də nəqliyyat baxımından strateji məkana çevirir. Şəhər Araqats dağının ətəyində, Kassakh çayının kənarında salınıb. Kassakh çayı Əştərək üçün həm təbii sərvət, həm də mədəni identiklik simvoludur. Bu çayın üstündə salınmış qədim körpülər, daş bəndlər və kanallar rayonda əsrlər boyu suvarma sisteminin qurulmasına xidmət etmişdir.
Əştərək rayonunun iqlimi mülayim kontinentaldır. Yaylar isti, qışlar isə quru və soyuq keçir. Havanın illik orta temperaturu təxminən 10–11°C civarındadır. Bəzi yüksək dağlıq ərazilərdə bu göstərici daha aşağı olur. Yayda temperatur 30°C-yə qədər yüksələ bilir, bu da kənd təsərrüfatı məhsullarının yetişdirilməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Ərazidə əsasən dağ-çəmən və boz torpaq tipləri yayılmışdır ki, bu da rayonda kənd təsərrüfatının aparıcı sahələrindən biri olan taxılçılıq və heyvandarlığın inkişafına təkan verir.
Rayonun flora və faunası olduqca zəngindir. Dağlıq zonalarda kol bitkiləri, şam və palıd meşələri, vadilərdə isə üzüm bağları və meyvə ağacları üstünlük təşkil edir. Heyvanlar aləmində çöl tülküsü, dovşan, dağ keçisi və müxtəlif növ quşlara rast gəlinir. Ekoloji baxımdan Əştərək Ermənistanın qorunan təbii sahələrindən biri hesab olunur. Ərazidə yerləşən təbiət qoruqları, xüsusi statuslu yaşıllıqlar həm turizm, həm də elmi-tədqiqat baxımından əhəmiyyətlidir.
Tarixi Mənşə və Arxeoloji Tapıntılar
Əştərək rayonu tarix baxımından qədim mədəniyyətlərin beşiyi sayılır. Burada aparılan arxeoloji qazıntılar göstərir ki, bu ərazi eramızdan əvvəl II minillikdən bəri insan məskəni kimi fəaliyyət göstərmişdir. Tədqiqatçılar Kassakh çayı ətrafında Neolit və Eneolit dövrlərinə aid yaşayış izlərinə, gil qab parçalarına, obsidian və daş alətlərə rast gəliblər. Bu faktlar sübut edir ki, Əştərək təkcə Ermənistan ərazisində deyil, ümumiyyətlə Qafqaz regionunda ilkin sivilizasiyanın vacib mərkəzlərindən biri olub.
Orta əsrlər dövründə Əştərək bir neçə feodal knyazlığının idarəsi altında olmuş və ticarət yollarının üstündə yerləşdiyi üçün iqtisadi baxımdan inkişaf etmişdir. Burada salınan kilsələr, qala divarları və qədim yaşayış məntəqələri bu ərazinin siyasi və dini baxımdan nə qədər mühüm olduğunu sübut edir. Əşrəf Kilsəsi, Karmravor və Spitakavor məbədləri bölgənin xristianlıqla tanış olduğu ilk əsrlərdən miras qalmış dini tikililərdir.
XIX əsrdə Çar Rusiyası dövründə Əştərək yenidən mühüm inzibati vahidlərdən birinə çevrilmiş, sosial və dini quruluşu müəyyən qədər dəyişmişdir. Bu dövrdə bölgəyə müxtəlif xalqlardan olan ailələrin köç etməsi etnik müxtəlifliyin formalaşmasına səbəb olmuşdur. SSRİ dövründə isə Əştərək Ermənistan MSSR-in inzibati bölgələrindən biri kimi kolxoz və sovxoz sisteminin tətbiq olunduğu tipik kənd təsərrüfatı bölgəsinə çevrildi. Elə bu səbəbdəndir ki, bu gün də əhalinin əsas məşğuliyyəti kənd təsərrüfatı və maldarlıqdır.
Əhalisi və Etnik Tərkibi
Əştərək rayonunun əhalisi müxtəlif tarixi dövrlərdə fərqli etnik və dini tərkiblərdən ibarət olub. Müasir dövrdə burada əsasən ermənilər yaşasa da, tarixən bu ərazidə tatar, kürd, yəhudi və müsəlman azərbaycanlı icmaları da mövcud olmuşdur. Xüsusilə XIX və XX əsrlərin əvvəllərində Əştərəkdə azərbaycanlı kəndlər və ailələr yaşamış, öz dil, mədəniyyət və dini ənənələrini qorumuşlar.
Hazırda Əştərək rayonunun əhalisi təxminən 25-30 min nəfər arasında dəyişir. Əhalinin əksəriyyəti kəndlərdə yaşayır, şəhər mərkəzi isə inzibati, təhsil və tibbi xidmətlər üçün istifadə olunur. Rayonun yaş strukturu da maraqlıdır. Əhalinin orta yaşı 35-40 arası olsa da, gənclərin payı azalmaqdadır. Bunun əsas səbəbi miqrasiya və kənd təsərrüfatının gənclər üçün cazibəsiz olmasıdır. Buna baxmayaraq, əhalinin ailə dəyərlərinə bağlılığı və kənd həyatına olan emosional münasibəti onların doğma torpaqlarından uzaqlaşmasını tamamilə əngəlləmir.
Sosial və İqtisadi Struktur
Əştərək rayonu Ermənistanın kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan əsas bölgələrindən biridir. Burada əsas məşğulluq sahələri taxılçılıq, üzümçülük, maldarlıq və tərəvəzçilikdir. Rayonun münbit torpaqları və iqlim şəraiti üzüm, ərik, albalı, alma və armud kimi meyvələrin yetişdirilməsi üçün əlverişlidir. Əştərəkdə fəaliyyət göstərən kiçik ailə fermaları, kooperativlər və regional kənd təsərrüfatı birlikləri yerli iqtisadiyyatın əsas dayağını təşkil edir.
Rayonda sənaye infrastrukturu zəif inkişaf etsə də, son illər ərzində bir neçə kiçik emal müəssisəsi, süd məhsulları istehsalı sexləri və çörək bişirmə kombinatları açılıb. Bu müəssisələr kənd təsərrüfatı məhsullarının ilkin emalını təmin etməklə həm də əhalinin işlə təminatına müsbət təsir göstərir. Əlavə olaraq, rayonun Yerevana yaxın olması əhalinin bir hissəsinin paytaxta gündəlik iş məqsədilə gedib-gəlməsini asanlaşdırır və iqtisadi dövriyyəni genişləndirir.
Mədəniyyət və Ənənələr
Əştərək rayonu zəngin mədəni ənənələri ilə tanınır. Burada hər kəndin özünəməxsus xalq musiqisi, rəqsi və folkloru var. Ənənəvi toy mərasimləri, kənd yığıncaqları, dini bayramlar və əkinçiliklə bağlı adətlər bu gün də qorunub saxlanılır. Rayonun müxtəlif kəndlərində hər il yazın gəlişi münasibətilə keçirilən “Tonir Bayramı” və ya “Mayeçi” kimi mərasimlər yerli sakinlərin milli köklərinə bağlılığının göstəricisidir.
Əştərək həm də sənətkarlar diyarıdır. Burada ağac oymaçılığı, xalçaçılıq və keramika sənəti ilə məşğul olan ailələr nəsildən-nəslə bu bacarıqları ötürürlər. Bu peşələr təkcə məişət üçün deyil, həm də sənət nümunəsi kimi yerli muzeylərdə və sərgilərdə nümayiş olunur.
Təhsil və Maarifçilik Hərəkatı
Əştərək rayonu maarifçilik baxımından Ermənistanın aparıcı bölgələrindən biri hesab olunur. Rayon mərkəzində və kəndlərdə fəaliyyət göstərən orta məktəblər, musiqi məktəbi və kitabxanalar maarifləndirmə işinin əsas dayaqlarıdır. Əştərəkdə 1920-ci illərdən etibarən fəaliyyət göstərən ilk xalq məktəbləri sonralar dövlət məktəblərinə çevrilmişdir. Hal-hazırda rayonda fəaliyyət göstərən məktəblər müasir dərs avadanlıqları ilə təchiz olunub və təhsilin keyfiyyəti ölkə üzrə orta göstəricidən yuxarıdır.
Bundan əlavə, Əştərəkdə fəaliyyət göstərən peşə-ixtisas mərkəzləri kənd təsərrüfatı, baytarlıq və mexanika sahələrində gəncləri ixtisaslaşdırır. Rayonun bəzi gəncləri Yerevandakı universitetlərə daxil olur və təhsillərini başa vurduqdan sonra doğma kəndlərinə qayıdaraq müəllim, mühəndis və ya inzibati işçi kimi çalışırlar.
Dini Abidələr və İnam Sistemləri
Əştərək rayonu dini baxımdan zəngin abidələrlə tanınır. Bu bölgə xristianlığın Qafqazda yayılmağa başladığı ilk dövrlərdən etibarən dini həyatın mərkəzlərindən biri olmuşdur. Rayonda yerləşən kilsə və monastırlar yalnız ibadətgah kimi deyil, həm də tarixi və memarlıq abidəsi kimi qorunur. Ən məşhur dini tikililərdən biri Karmravor kilsəsidir. Bu kilsə VII əsrdə inşa edilib və günümüzə qədər demək olar ki, dəyişməz şəkildə çatıb. Gözəl daş naxışlarla işlənmiş bu kilsə həm yerli əhali, həm də xarici ziyarətçilər üçün mühüm ziyarət yeridir.
Bundan əlavə, Spitakavor və Tsiranavor kilsələri də bölgədə mühüm dini və tarixi dəyər daşıyır. Bu məbədlərin arxitektura üslubu və yerli tikinti materiallarından istifadəsi qədim erməni memarlığının zənginliyini əks etdirir. Hər üç kilsə bir-birinə yaxın məsafədə yerləşir və onların arasındakı Kassakh çayının üzərində salınmış qədim daş körpü Əştərəkin mühüm simvollarından biridir.
Dini həyat yalnız abidələrlə deyil, həm də dini adət-ənənələrlə canlı şəkildə yaşadılır. Bayramlar, kilsə ayinləri, müqəddəs günlərdə keçirilən dini yürüşlər bu bölgənin ruhani həyatını hələ də fəal saxlayır. Əhalinin böyük əksəriyyəti Apostol xristianlığına mənsub olsa da, tarixən bu ərazidə müxtəlif dinlərə sitayiş edən insanlar da yaşamış və bu, bölgənin dini müxtəlifliyini formalaşdırmışdır.
Əştərəkdə Turizm Potensialı və Görməli Yerlər
Əştərək rayonu öz tarixi və təbii resursları ilə Ermənistanın potensial turizm mərkəzlərindən biri hesab olunur. Rayonun Yerevana yaxın yerləşməsi buranı həm daxili, həm də xarici turistlər üçün əlçatan edir. Qədim kilsələr, arxeoloji ərazilər, təbiət qoruqları, çay vadiləri və dağ yolları Əştərəki təkcə dini deyil, həm də ekoloji və tarixi turizm üçün cəlbedici məkana çevirir.
Ən çox ziyarət edilən yerlərdən biri Karmravor kilsəsi və onun ətrafındakı kompleksdir. Buraya il ərzində yüzlərlə turist gəlir, bəziləri isə bura nikah mərasimlərini keçirmək və ya mənəvi ziyarət üçün üstünlük verir. Kassakh çayı üzərindəki qədim daş körpü, həm memarlıq baxımından, həm də fotoqrafiya həvəskarları üçün unikal məkan sayılır.
Rayonun bəzi kəndlərində etnoqrafik ev muzeyləri yaradılıb. Burada yerli həyat tərzi, tarixi məişət əşyaları, əl işləri və kənd təsərrüfatı alətləri nümayiş etdirilir. Bu muzeylər yerli mədəniyyətin gələcək nəsillərə çatdırılması baxımından mühüm rol oynayır. Son illər bir neçə fərdi fermer təsərrüfatı agro-turizm istiqamətində inkişaf edir. Bu təsərrüfatlarda turistlər kənd həyatı ilə yaxından tanış olur, məhsul yığımı və yemək hazırlanması prosesində iştirak edə bilirlər.
Əştərək həmçinin dağ yürüşləri, veloturlar və qış turizmi üçün də imkanlara malikdir. Dağlıq ərazilər, gözəl panoramik mənzərələr və təmiz hava buranı təbiət sevərlərin sevimli yerinə çevirir.
Əştərək rayonu Qafqazın qədim yaddaşı, Ermənistanın mədəni incisi və tarixlə gələcəyin qovuşduğu unikal bir məkandır. Bu bölgə həm qədim sivilizasiyaların izlərini qoruyub saxlayan arxeoloji zənginliyi, həm də bu gün yaşayan insanların mədəni dəyərlərə bağlılığı ilə fərqlənir. Əştərəkdə hər daşın, hər küçənin və hər ibadətgahın içində yüz illərlə yaşamış ruh, tarixi güc və estetik gözəllik var
Əhalisinin zəhmətkeşliyi, torpağa bağlılığı və dəyərlərə hörməti bu rayonu sadəcə inzibati vahid yox, bir mənəvi coğrafiyaya çevirir. Təbiəti ilə nəfəs aldıran, mədəniyyəti ilə düşündürən, tarixi ilə heyrətləndirən Əştərək həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq səviyyədə daha çox diqqətə layiqdir.
Turizm, kənd təsərrüfatı, mədəniyyət və təhsil sahələrində atılan addımlar, bu qədim rayonun gələcək nəsillər üçün daha da inkişaf etdirilməsinə zəmin yaradır. Əştərək təkcə dünənin yaddaşı deyil, həm də sabahın potensialıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
1. Əştərək rayonu harada yerləşir? Əştərək rayonu Ermənistan Respublikasının mərkəzi hissəsində, Yerevan şəhərinə yaxın məsafədə, Ararat düzənliyinin qərb kənarında yerləşir.
2. Əştərək rayonunun tarixi nə qədər qədimdir? Arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, Əştərək ərazisində insan məskunlaşması eramızdan əvvəl II minilliyə qədər gedib çıxır.
3. Əştərəkdə hansı dini abidələr var? Ən məşhur abidələrə Karmravor, Spitakavor və Tsiranavor kilsələri daxildir. Hər biri erkən orta əsrlərə aiddir və qədim memarlıq üslubuna malikdir.
4. Rayonun əsas iqtisadi sahələri hansılardır? Əsas iqtisadi sahələr kənd təsərrüfatı – xüsusilə taxılçılıq, üzümçülük və maldarlıqdır. Kiçik emal müəssisələri də fəaliyyət göstərir.
5. Əştərəkdə turizm üçün nə cür imkanlar var? Tarixi kilsələr, dağ yürüşləri, agro-turizm təsərrüfatları və çay vadiləri sayəsində bölgə həm ekoturizm, həm də mədəni turizm üçün əlverişlidir.
6. Əştərək rayonunun əhalisi nə qədərdir? Rayonun əhalisi təxminən 25–30 min nəfər arasındadır. Əhali əsasən kəndlərdə yaşayır və kənd təsərrüfatı ilə məşğuldur.
7. Rayonda təhsil müəssisələri mövcuddurmu? Bəli, rayon mərkəzində və kəndlərdə bir neçə orta məktəb, musiqi məktəbi və peşə hazırlığı mərkəzi fəaliyyət göstərir.
8. Əştərəkdə azərbaycanlılar yaşamışmı? Bəli, xüsusilə XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində bölgədə azərbaycanlı ailələr də yaşamış və öz mədəniyyətlərini qorumuşlar.
9. Kassakh çayının bölgəyə təsiri nədir? Kassakh çayı Əştərək rayonunun suvarma sistemində mühüm rol oynayır. Çay üzərindəki qədim körpülər həm də tarixi simvollardandır.
10. Əştərək adının mənşəyi nədir? “Əştərək” sözünün mənşəyi barədə müxtəlif versiyalar olsa da, o, əsasən qədim erməni və urartu dilləri ilə əlaqələndirilir və “yüksəklik” mənasını daşıdığı güman edilir.
