Orta əsrlər İslam tarixi siyasi, mədəni və hərbi hadisələrlə dolu, çoxşaxəli bir dövrdür. Bu dövr ərzində bir çox mühüm müsəlman dövlətləri meydana çıxmış, yalnız İslam dünyasında deyil, bütövlükdə dünya tarixində dərin iz buraxmışdır. Bu dövlətlərdən biri də Əyyubilərdir. Əyyubilər sülaləsi həm siyasət, həm hərb, həm də İslam mədəniyyəti sahəsində mühüm nailiyyətlərə imza atmış və xüsusilə Səlahəddin Əyyubi kimi görkəmli lideri ilə yadda qalmışdır. Əyyubilər dövləti təkcə siyasi hakimiyyət qurmaqla kifayətlənməmiş, həm də haqsız işğallara qarşı duruş, dini təəssübkeşlik əleyhinə mübarizə və mədəni irsin qorunması baxımından böyük nüfuz qazanmışdır. Bu dövlətin təşəkkülü, idarəetmə üsulu, hərbi strategiyaları və İslam dünyasındakı rolu günümüz üçün də əhəmiyyətli tarixi təcrübə olaraq dəyərləndirilir.
Əyyubilərin mənşəyi və dövlətin qurulması
Əyyubilər sülaləsinin əsası kürd mənşəli olan, lakin İslam dünyasında böyük hörmət qazanan Səlahəddin Əyyubi tərəfindən qoyulmuşdur. Səlahəddin Əyyubi (tam adı Yusif ibn Əyyub) 1137-ci ildə Tikrit şəhərində anadan olmuş və əvvəlcə Zəngilər dövlətinə xidmət etmişdir. Onun hərbi istedadı, siyasi zəkası və dini bağlılığı sayəsində qısa müddətdə yüksəlməsi baş vermişdir. Zəngi dövlətinin Misirdəki vəziri olan Nurəddin Mahmud Zəngi tərəfindən bölgəyə göndərilən Səlahəddin burada Fatimilər xilafətinin zəifləməsindən istifadə edərək 1171-ci ildə xilafəti ləğv etmiş və öz hakimiyyətini elan etmişdir. Bu hadisə Əyyubi dövlətinin başlanğıcı hesab edilir.
Əyyubilər dövlətinin mərkəzi Misir idi. Lakin dövlətin sərhədləri sonradan Suriyanın əhəmiyyətli hissəsini, Hicazı, Yəməni, Livanı, Fələstini və Hələbə qədər olan torpaqları əhatə etmişdir. Beləliklə, Əyyubilər Yaxın Şərqdə vahid və güclü bir müsəlman dövləti yaratmağa müvəffəq olmuşdular.
Səlahəddin Əyyubi: dövlətin simvolu
Əyyubi sülaləsinin və ümumilikdə İslam tarixinin ən parlaq siması şübhəsiz ki, Səlahəddin Əyyubidir. O, yalnız hərbi lider kimi deyil, həm də əxlaqi və dini dəyərləri ilə tanınmış dövlət başçısı kimi tarixə düşmüşdür. Xüsusilə üçüncü səlib yürüşü zamanı göstərdiyi mərdlik, mərhəmət və ədalət hissi təkcə müsəlmanların deyil, hətta xristian tarixçilərin də hörmətini qazanmışdır.
Səlahəddin Əyyubi 1187-ci ildə Hittin döyüşündə səlibçilər üzərində qəti qələbə qazanaraq Qüdsü geri almışdır. Bu hadisə İslam dünyasında böyük sevinclə qarşılanmış və onun adını əbədi olaraq tarixə yazmışdır. Qüdsün azad edilməsi təkcə hərbi deyil, həm də dini və siyasi baxımdan mühüm dönüş nöqtəsi olmuşdur.
Əyyubilərin dövlət idarəçiliyi və inzibati strukturu
Əyyubilər dövlətinin idarəçiliyi əsasən sultanlıq prinsiplərinə əsaslanırdı. Dövlətin başçısı sultan idi və o, həm dini, həm də siyasi liderlik edirdi. Səlahəddin Əyyubi öz ailə üzvlərini və etibarlı əmirlərini müxtəlif şəhərlərə valilər kimi təyin etmiş və dövlətin müxtəlif bölgələrində mərkəzə sadiq idarəçilik təmin etmişdir.
Əyyubilər inzibati strukturu daha çox hərbi-iqta sisteminə söykənirdi. Bu sistemdə torpaqlar əsgərlərə və sadiq əmirlərə iqta olaraq verilirdi. İqta sahibləri həm yerli idarəçiliyi həyata keçirir, həm də müharibə zamanı dövlətə hərbi dəstək verirdilər. Beləliklə, dövlətin həm maliyyə, həm də hərbi bazası təmin olunurdu.
Əyyubilər və İslam birliyi ideyası
Əyyubilər sülaləsi İslam dünyasında siyasi parçalanmanı aradan qaldırmaq və ümumi İslam birliyi yaratmaq ideyası ilə çıxış edirdi. Səlahəddin Əyyubi müxtəlif bölgələrdə hakimiyyətə gəlmiş müsəlman emirliklərini birləşdirərək səlibçilərə qarşı güclü müqavimət formalaşdırmışdı. O, siyasi rəqibləri ilə mübarizədə zor və diplomatiyanı bir arada istifadə edərək vahid cəbhə yaratmağa çalışmışdı.
Onun təşəbbüsləri nəticəsində Misir və Şam torpaqları birləşdirilmiş, İslam coğrafiyasında daha koordinasiyalı mübarizə mühiti yaranmışdı. Bu, təkcə siyasi deyil, həm də dini baxımdan müsəlmanların birliyini gücləndirən amil olmuşdur.
Əyyubilərin hərbi sistemi və səlibçilərlə mübarizə
Əyyubilər dövləti dövrünün ən güclü və yaxşı təşkilatlanmış hərbi sistemlərindən birinə malik idi. Onlar həm süvari, həm piyada birliklərə, həm də müstəqil əmirlərə sahib idilər. Səlahəddin Əyyubi öz hərbi strategiyalarında çeviklik, qəfil hücumlar və coğrafi üstünlüklərdən istifadə etməklə səlibçi ordularına qarşı uğurlu taktiki üstünlüklər qazanmışdı.
Xüsusilə üçüncü səlib yürüşü zamanı Səlahəddin Əyyubinin göstərdiyi hərbi bacarıqlar onun adını dünya hərb tarixində tanınmış liderlər sırasına çıxarmışdır. O, təkcə döyüş meydanında deyil, həm də mühasirə, diplomatiya və psixoloji müharibə sahələrində də ustalığı ilə seçilirdi.
Əyyubilər dövründə elmi və dini həyat
Əyyubilər dövründə elmi və dini fəaliyyətlərə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bu dövrdə məktəblər, mədrəsələr və kitabxanalar salınmış, alimlər və fəqihlər himayə olunmuşdur. Səlahəddin Əyyubi və onun varisləri xüsusilə sünni İslam təlimlərinin yayılmasına çalışmış və Fatimi şiə təlimlərinin təsirindən çıxmaq üçün siyasət yürütmüşlər.
Əyyubilər dövründə tikilən dini mədrəsələrdən biri olan Əz-Hər mədrəsəsi Misirdə ən böyük dini elm ocaqlarından birinə çevrilmişdir. Həmçinin Hələb, Dəməşq və Qüdsdə də çoxsaylı dini və elmi mərkəzlər formalaşdırılmışdır. Alimlər dövlət tərəfindən dəstəklənir, əsərlər yazır və fiqh, tarix, təbabət, riyaziyyat kimi sahələrdə mühüm nailiyyətlər əldə edirdilər.
Əyyubilərin memarlıq və incəsənətdə rolu
Əyyubilər dövründə memarlıq sahəsində də böyük nailiyyətlər əldə edilmişdir. Xüsusilə məscidlər, qalalar, suvarma sistemləri və ictimai binalar bu dövrdə tikilmiş və dövrün zövqünü əks etdirən nümunələr olmuşdur. Səlahəddin Əyyubinin tikdirdiyi Qahirə qalası və Dəməşqdəki qalalar bu gün də tarixə şahidlik edən əsərlər sırasındadır.
Əyyubilər memarlığı həm bədii gözəlliyi, həm də funksional dəyəri ilə seçilirdi. Onlar memarlıqda həm bərpa, həm də yenidənqurma işlərinə xüsusi əhəmiyyət verirdilər. Bu dövrdə həmçinin dini sənət, ornamentika və xəttatlıq sahələrində də inkişaf müşahidə olunmuşdur.
Əyyubilərin süqutu və sonrakı təsiri
Əyyubilər dövləti XIII əsrin ortalarından etibarən zəifləməyə başladı. Bir neçə səbəb bu süqutun təməlində dayanırdı: varislər arasında yaranan daxili çəkişmələr, regional muxtariyyat meylləri, mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi və yeni güclərin – xüsusilə Məmlük sülaləsinin yüksəlişi. 1250-ci ildə Məmlüklərin Misirdə hakimiyyəti ələ keçirməsi Əyyubilər sülaləsinin faktiki olaraq sonunu gətirdi.
Lakin Əyyubilər siyasi səhnədən çəkilsə də, onların İslam dünyasına və ümumilikdə Yaxın Şərq tarixinə təsiri hələ uzun müddət davam etmişdir. Onların yaratdığı mədəni irs, siyasi strategiyalar və dini təsəvvürlər sonrakı nəsillərə örnək olmuşdur.
Əyyubilər dövləti təkcə bir dövlət quruluşu deyil, həm də siyasi, dini, mədəni və hərbi baxımdan mühüm irsə sahib olan bir tarixi mərhələdir. Bu dövlət Səlahəddin Əyyubi kimi liderin örnəyində, haqqa bağlılıq, ədalət, elm və mədəniyyətin inkişafı ilə birgə necə qüdrətli siyasi gücün formalaşa biləcəyini nümayiş etdirmişdir. Əyyubilər səlibçilərə qarşı göstərdikləri rəşadət, İslam birliyi üçün etdikləri səylər və elmin inkişafına verdikləri töhfələrlə orta əsr İslam sivilizasiyasının ən parlaq səhifələrindən birini təşkil edirlər. Bu gün də Əyyubilər örnəyi tarixdən dərs almaq, vəhdət, əxlaq və mədəni dəyərlərin bir arada yaşadılması baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Ən Çox Verilən Suallar
Əyyubilər kürd mənşəli bir sülalədir və dövlətləri Səlahəddin Əyyubi tərəfindən 1171-ci ildə Misirdə qurulmuşdur.
Əyyubilər Misir, Suriya, Fələstin, Hicaz, Yəmən və Hələb də daxil olmaqla Yaxın Şərqin geniş ərazilərinə hakim olmuşdur.
O, səlibçilərə qarşı uğurla mübarizə apararaq Qüdsü azad etmiş, həmçinin ədaləti və mərhəməti ilə tanınmış böyük lider olmuşdur.
Bu dövrdə mədrəsələr, kitabxanalar və dini mərkəzlər genişlənmiş, sünni İslamın əsasları möhkəmləndirilmişdir.
Onlar qalalar, məscidlər, su kanalları və ictimai tikililər inşa etmiş, İslam memarlığının inkişafına böyük töhfə vermişlər.
Daxili çəkişmələr, mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi və Məmlüklərin yüksəlişi Əyyubilərin süqutuna səbəb oldu.
Onlar çevik, disiplinli orduya və iqta sisteminə əsaslanan hərbi düzənə malik idilər.
Əyyubilər diplomatiya, güclü hərbi strategiya və İslam birliyinə əsaslanan sistemlə səlibçilərə qarşı qələbələr qazanmışdılar.
Məmlük sülaləsi Əyyubilərin süqutundan sonra Misirdə hakimiyyəti ələ keçirdi.
Əyyubilərin siyasi düşüncəsi, mədəni irsi və dini qurumları bu gün də tarixdə əhəmiyyətini qoruyur, bir çox memarlıq abidələri hələ də ayaqdadır.
