Azərbaycan təbiəti zəngin bitki örtüyü ilə seçilir. Bu torpaqda yetişən hər meyvənin özünəməxsus dadı, faydası və xalq arasında məşhurlaşmış istifadəsi vardır. Bu nadir meyvələrdən biri də əzgildir. Həm dadı, həm faydaları, həm də xalq təbabətindəki əhəmiyyəti ilə əzgil əsrlərdir ki, insanların süfrəsində və dərman kimi istifadəsində öz yerini qoruyub saxlayır.
Bu məqalədə əzgil haqqında ümumi məlumat veriləcək, onun bioloji xüsusiyyətlərindən, faydalarından, istifadə sahələrindən, coğrafi yayılmasından və yetişmə dövründən bəhs ediləcək.
Əzgil nədir?
Əzgil, ( yunanca – Mespilus germanica) gilasmeyvəkimilər fəsiləsinə aid olan meyvə ağacıdır. Əzgil meyvəsinin forması dairəvi, kiçik ölçülü və bir qədər armudabənzər olur. Rəngi yaşıl, sarımtıl və ya qəhvəyi tonlarda olur. Meyvənin qabıq hissəsi bərk strukturdan ibarətdir, lakin nazikdir, iç hissəsi isə toxumlardan ibarətdir, və yetişməmiş halda turşməzə dada malikdir. Yetişmiş halında isə əzgil daha yumşaq olur, dadı şirinləşir və müxtəlif yeməklərdə rahatlıqla istifadə etmək olur.
Əzgil ağacı və onun xüsusiyyətləri
Əzgil ağacı 3-6 metrə qədər böyüyən çoxillik bitkidir. Yarpaqları iri və tünd yaşıl rəngdə, kənarları mişarvari olur. Yaz aylarında ağ və ya açıq çəhrayı rəngli çiçəklər açır. Bu çiçəklər həm ətirli olur, həm də arıların sevdiyi nektar mənbəyidir. Əzgil ağacı istiyə davamlılığına baxmayaraq, ən keyfiyyətli məhsulu orta iqlimdə yetişir, əsasən dağlıq zonalarda. Torpaq seçkili deyil, lakin rütubətli və qumlu torpaqlarda daha bol meyvə verir.
Əzgilin faydaları
Əzgil təkcə ləzzətli meyvə deyil, həm də təbii müalicə vasitəsi kimi qiymətlidir.
- Həzm sisteminə faydası – Həzm üçün şəfa mənbəyi olan əzgil, həm ishal, həm də qəbizlik zamanı ənənəvi təbabətdə təbii müalicə vasitəsi kimi tanınır. O, orqanizmdə təmizləyici (filtrasiyaedici) təsir göstərir, iltihab əleyhinə və yumşaldıcı xüsusiyyətləri ilə tanınır.
- İltihabəleyhinə təsiri – Xüsusilə ağız boşluğunda və boğazda yaranan iltihabların müalicəsində əzgil kompresləri və dəmləmələri istifadə olunur.
- İmmunitet gücləndirici – C vitamini ilə zəngin olan əzgil orqanizmi virus və infeksiyalara qarşı müqavimətli edir.
- Dəriyə xeyri – Əzgil dəmləməsi və maskası dərini yumşaldır, sızanaqlara qarşı təsirlidir.
- Qanazlığına qarşı – Dəmir və digər mikroelementlərlə zəngin olduğu üçün qanazlığı olanlara faydalı hesab edilir.
Əzgilin dərman sahəsində istifadəsi
Əzgilin həm meyvəsi, həm də toxumu dərman preparatlarının hazırlanmasında istifadə olunur. Onun tərkibində olan təbii tanin maddəsi iltihabları aradan qaldırmaq üçün təbii antibiotik kimi istifadə olunur. Xalq təbabətində əzgilin tumlarından dəmləmə hazırlanır və bu dəmləmə böyrək xəstəlikləri, sidik yolları infeksiyaları və həzm problemlərinə qarşı istifadə edilir.
Eyni zamanda, əzgil yarpaqları da qurudularaq bitki çayı kimi hazırlanır və öskürək, soyuqdəymə kimi xəstəliklər zamanı fayda verir. Son illərdə alternativ təbabətdə əzgil ekstraktlarının immunitet gücləndirici, antioksidant və detoks təsiri üçün kapsul və damcı formalı dərmanlarda istifadəsi də artmışdır.
Əzgilin istifadə sahələri və yeməklərdə rolu
Əzgil təzə halda yeyildiyi kimi, mürəbbə, kompot, cem və quru meyvə kimi də hazırlanır. Xüsusilə qış aylarında əzgil mürəbbəsi həm dadlı, həm də soyuqdəyməyə qarşı qoruyucu hesab olunur.
Əzgildən hazırlanan bəzi məhsullar:
- Əzgil mürəbbəsi
- Əzgil cemləri və pastaları
- Quru əzgil (çay və ya qəlyanaltı kimi istifadə olunur)
- Əzgil kompotu və şirəsi
- Əzgil piroqları və tort içlikləri
Bundan əlavə, bəzi kəndlərdə əzgil duza qoyularaq və ya xüsusi ədviyyatlarla marinad şəklində hazırlanaraq süfrəyə təqdim olunur.
Əzgilin yetişdiyi bölgələr
Azərbaycanda əzgil daha çox dağətəyi və dağlıq bölgələrdə yetişdirilir. Xüsusilə aşağıdakı bölgələrdə əzgil bolluqla yetişir:
- Şamaxı
- İsmayıllı
- Quba
- Qəbələ
- Lerik
- Lənkəran
- Zaqatala
- Balakən
- Tovuz
Bu rayonların iqlimi və torpaq quruluşu əzgil ağacının inkişafı üçün əlverişlidir. Bəzi kəndlərdə əzgil bağları ailə təsərrüfatı formasında qorunur və yerli bazarlarda satış üçün məhsul toplanır.
Əzgilin yetişmə mövsümü
Əzgil yaz aylarında çiçəkləyir və meyvəsi payızın sonuna doğru yetişməyə başlayır. Lakin əzgilin yeyilə bilən formada olması üçün tam yumşalması və bişməsi vacibdir. Bu səbəblə əzgil adətən oktyabrın sonu və noyabr aylarında yığılır və dekabr-yanvar aylarında tam yeyilməyə hazır olur. Əzgilin “don vurması” onun dadını daha da şirin və yumşaq edir. Bu səbəbdən də bir çox bölgədə əzgil “don dəyən kimi yeyilir” deyimi ilə tanınır.
Əzgil Azərbaycanın qədim və faydalı meyvələrindən biridir. Təbii şəraitdə yetişən, zəngin vitamin və mineral tərkibinə sahib bu meyvə həm dad, həm də müalicəvi cəhətdən böyük əhəmiyyət daşıyır. Əzgil həm xalq təbabətində, həm də mətbəxdə istifadə olunaraq əsrlərdir insanlar üçün sağlamlıq mənbəyi olmuşdur. Ən əsası isə odur ki, bu nemət yerli təbiətə və torpağa xas olduğundan, onun qorunması, becərilməsi və gələcək nəsillərə ötürülməsi mühüm məsələdir.
