Dua, insanın Yaradanla ünsiyyəti, ruhun ilahi səmaya açılan pəncərəsi və qəlbin aram tapdığı müqəddəs vasitədir. İslam dinində dua həm dini, həm də mənəvi-mədəni həyatın təməl sütunlarından sayılır. Çətinlik, qəm və sıxıntı anlarında, həmçinin ruhi ehtiyacın ən yüksək həddə çatdığı zamanlarda insanlar Allaha üz tutar, dua edər, şəfaət və kömək diləyərlər. Bu dua ənənəsinin ən güclü təcəssümü isə “Fərəc duası”dır.
Fərəc duası İslam aləmində xüsusilə çətin, qəmli, ümidsiz və sıxıntılı dövrlərdə ən çox oxunan dualardan biridir. Həm şiə, həm də sünni məzhəblərində geniş yayılmış bu dua, ruhun rahatlıq tapması, müşkül işlərin asanlaşması və Allahın rəhmətinə nail olmaq üçün müraciət vasitəsidir. Fərəc sözünün lüğəvi mənası “çətinlikdən çıxış”, “rahatlanmaq”, “açılış” deməkdir. Dini termin kimi isə insanın sıxıntıdan, ümidsizlikdən, qaranlıqdan, qayğıdan və kədərdən xilas olması, yolunun açılması, dua ilə Allahın mərhəmətinə nail olması mənasında işlədilir.
Fərəc Duasının Tarixi və Mənşəyi
Fərəc duasının tarixi İslamın ilkin dövrlərinə, Qurani-Kərim və Peyğəmbərimizin (s.ə.s.) sünnəsinə qədər gedib çıxır. Bir çox dini mənbələrdə qeyd olunur ki, bu dua İmam Əli ibn Əbu Talibin (ə) və onun nəslinin, xüsusilə İmam Zamanın (ə.f.) adları ilə bağlıdır. İmam Zaman (ə.f.) dövründə, xüsusilə onun qeybdə olduğu vaxtlarda bu dua şiə məzhəbində önəmli yer tutur. Həmçinin, digər məzhəblərdə də Allahdan çıxış yolu və qurtuluş dilənən duaların ümumi adı kimi işlədilir.
İslam alimləri və arifləri Fərəc duasının insanın Allaha yaxınlaşması, ruhunun qəm və dərddən azad olması, bəşəri narahatlıqların azalması və çətinliklərin aradan qalxması üçün mühüm vasitə olduğunu bildirirlər. İmam Cəfər Sadiqdən (ə) nəql olunur ki, Fərəc duası qəmli, sıxıntılı və müşkül vaxtlarda mütləq tövsiyə olunur və Allah dərgahında qəbul olunma ehtimalı yüksək olan dualardandır.
Fərəc Duasının Mətnləri və Məşhur Nümunələri
İslam mənbələrində “Fərəc duası” adlandırılan bir neçə dua mətninə rast gəlmək mümkündür. Ən çox yayılan və məşhur olan nümunə budur:
اللَّهُمَّ كُنْ لِوَلِيِّكَ الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ صَلَوَاتُكَ عَلَيْهِ وَعَلَى آبَائِهِ، فِي هَذِهِ السَّاعَةِ وَفِي كُلِّ سَاعَةٍ وَلِيّاً وَحَافِظاً وَقَائِداً وَنَاصِراً وَدَلِيلًا وَعَيْناً، حَتَّى تُسْكِنَهُ أَرْضَكَ طَوْعاً وَتُمَتِّعَهُ فِيهَا طَوِيلاً.
Azərbaycan dilində oxunuşu və tərcüməsi:
Oxunuş:
“Allahummə kun li-vəliyyikəl hüccəti ibn əl-Həsən, salavatukə ələyhi və alə abaihi, fi hazihis-saəti və fi kulli sa’əh, vəliyyən və hafizən və qaiden və nasirən və dəlilan və əynən, hətta tuskinəhu ərzəkə tav’ən və tuməttiəhu fiha tavilə.”
Məna:
“Allahım! Sənin həccət (hüccət) oğlu olan vəlin üçün (yəni İmam Zaman üçün) bu saatda və hər saatda bir dost, qoruyucu, rəhbər, köməkçi, yolgöstərən və göz ol! Ta ki, onu yer üzündə asanlıqla sakin edəsən və onu uzun müddət orada bəhrələndirəsən.”
Bu dua, xüsusi ilə İmam Zamanın (ə.f.) zühurunu gözləyən möminlərin dillərindən düşməyən dualardandır və ona “Dua əl-fərəc” də deyilir.
Həmçinin, Fərəc duası dedikdə, digər məqamlar üçün oxunan, ümumi müşkülün həllinə, çətinlikdən çıxış üçün seçilən dua nümunələri də var. Bəzən “Ya Fərrəcəl-həmmi” (Ey qəm-qüssəni aradan qaldıran!) və ya “Allahummə inni əs’əlukə birahmətikəlləti vəsiət kullə şey” kimi cümlələrlə başlayan dualar da Fərəc duası kontekstində oxunur.
Qurani-Kərimdə və Hədislərdə Fərəc Mövzusu
Qurani-Kərimdə birbaşa “Fərəc duası” adında dua olmasa da, bir çox ayələrdə Allahın insanı çətinlikdən çıxarmağa, darda olana yardım etməyə qadir olması, qəm və sıxıntıdan qurtuluş üçün Allaha dua etmək təbliğ edilir:
- “Kim Allahdan qorxsa, Allah ona çıxış yolu (fərəc) verər” (ət-Talaq, 2)
- “Darda qalanın duasını qəbul edən və ona fərəc (çıxış) verən Allah deyilmi?” (ən-Nəml, 62)
- “Şübhəsiz, hər bir çətinlikdən sonra asanlıq (fərəc) gəlir” (əş-Şərh, 5-6)
Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) və İmamların (ə) hədislərində isə belə buyurulur: “Müsəlman üçün dörd şey müşkül anında sığınacaqdır: dua, səbir, təvəkkül və Allaha ümid.”
Fərəc Duasının Fəzilətləri və Ruhani Təsiri
Fərəc duası yalnız sözlərin tələffüzü deyil, insanın bütün varlığı ilə Allaha yönəlməsi, ümid və inamla məqam dəyişməsi, qaranlıqdan işığa çıxış istəməsidir. Alimlərin, ariflərin, sələf və müasir din xadimlərinin fikrinə görə, bu duanın aşağıdakı fəzilətləri vardır:
- Ümidin Artırılması: Dua, insana hər çətinliyin sonunda bir asanlıq, qəmli günlərin arxasında bir sevinc olacağına dair güclü ümid verir.
- Sıxıntı və Qəm Qapılarının Açılması: Səmimi oxunan Fərəc duası insanın ruhunu sıxan yükü azaldır, qəlbini yüngülləşdirir, ümid və inam bəxş edir.
- Allahla Yaxınlaşma: İnsanın dua zamanı acizliyini etiraf etməsi, Rəbbinə sığınması Allahla rabitəni gücləndirir.
- İmam Zamanın (ə.f.) Zühurunun Sürətlənməsi: Şiə məzhəbində bu dua zühurun tezləşməsi üçün ən çox tövsiyə olunan dualardan sayılır.
- Ümumi Xalq Arasında Sakitlik və Mənəvi Rahatlıq: Milyonlarla insanın eyni məqsədlə dua etməsi kollektiv şəkildə mənəvi təsir yaradır.
Fərəc Duasının Oxunma Qaydası və Ənənələri
Ənənəyə görə, Fərəc duası xüsusilə aşağıdakı hallarda oxunur:
- Çətinlik, sıxıntı, üzüntü və narahatlıq anlarında;
- Mühüm işlərin asanlaşması, maneələrin aradan qalxması üçün;
- İmam Zamanın (ə.f.) zühurunu istəmək məqsədilə;
- Ramazan ayı, Məhərrəm ayı, Cümə gecələri və xüsusi dini mərasimlərdə;
- Ailə və fərdi problemlər zamanı çıxış yolu istənildikdə.
Dua, həm fərdi, həm də ictimai şəkildə oxuna bilər. Xüsusilə şiə məscidlərində, məhəllə evlərində, mədrəsə və ziyarətgahlarda Fərəc duası xüsusi məclislərdə kütləvi şəkildə oxunur. Məsləhət görülür ki, dua zamanı insan ürəkdən, səmimi və təvazökar olsun, əvvəlcə Allahı zikr edib, sonra Peyğəmbər (s.ə.s.) və ailəsinə salavat göndərsin və ən sonda öz istəyini ifadə etsin.
Fərəc Duasının Müasir Dövrdə Sosial və Mənəvi Rolu
Müasir dünyada insanlar iqtisadi, sosial, psixoloji və fərdi təzyiqlərin, depressiyanın və ümidsizliyin artdığı bir vaxtda dua və mənəviyyata daha çox ehtiyac duyurlar. Fərəc duası da bu kontekstdə ruhun güclənməsi, mənəvi dayaq, ümid mənbəyi kimi yeni tərzdə aktuallıq qazanır.
Xüsusilə pandemiya dövründə, müharibə, təbii fəlakətlər, şəxsi itkilər, maddi və mənəvi sıxıntı anlarında Fərəc duası sosial mediada, ictimai layihələrdə və cəmiyyətin gündəlik həyatında daha çox yayılmağa başladı. İctimai fəallar, psixoloqlar, din xadimləri, mənəvi mentorlar bu duanın insan psixologiyasına, ailə mühitinə və ictimai harmoniyaya müsbət təsiri barədə müxtəlif seminar və maarifləndirmə tədbirləri keçirirlər.
Psixoloji Aspekt və Duanın İnsan Sağlamlığına Təsiri
Elmi-tibbi araşdırmalar da təsdiq edir ki, dua etmək, Allaha sığınmaq, səmimi mənəvi təmas, insanın daxili sakitliyi, ümid və motivasiyası üçün çox faydalıdır. Fərəc duası bu baxımdan insan beynində stres hormonlarının azalmasına, depressiya və panikanın azalmasına, ümidsizlik və qorxu hisslərinin aradan qalxmasına kömək edir.
Amerika və Avropa psixoloji elmi dairələrində son illərdə “iman əsaslı stress menecmenti”, “duanın şəfa təsiri” və “ruhi təkamül” istiqamətində tədqiqatlar göstərir ki, gündəlik həyatda dua edən insanlar daha səbirli, pozitiv və ümidli olur, daha tez toparlanır, mənfi emosiyalardan tez qurtulurlar.
Fərəc Duasının İctimai Vəhdətdəki Rolu və Milli Kimlikdə Yeri
Dua ümumiyyətlə insanları bir araya gətirən, ortaq məqsəd və niyyətlər ətrafında birləşdirən mənəvi alətdir. Fərəc duası xüsusilə kollektiv şəkildə oxunduqda, cəmiyyət daxilində həmrəylik, sevgi və dəstək hissini artırır. Azərbaycanın və ümumilikdə İslam aləminin tarixində ağır savaş, müsibət, məcburi köçkünlük, təbii fəlakətlər zamanı insanlar Fərəc duasına üz tutub, duaların qəbuluna ümid bağlayıb, ruhi birliyə nail olublar.
Milli kimliyimizin ayrılmaz hissəsi olan bu dua, xalqımızın müqavimət və səbir mədəniyyətini, Allaha sonsuz inamını, kollektiv dəstək və paylaşma ənənəsini yaşadır.
Fərəc Duasının Ədəbiyyat və İncəsənətdə Təcəssümü
Azərbaycan və digər müsəlman xalqların ədəbiyyatında, dini folklorunda Fərəc duası mövzusu özünəməxsus yer tutur. Şairlər, yazıçılar və ruhani şəxslər duaların, xüsusilə də Fərəc duasının gücünü, insan həyatında yeri və rolunu bədii dillə ifadə etmiş, poeziyada, musiqidə və xalq yaradıcılığında bu dua motivləri geniş yayılmışdır.
Ən Məşhur Fərəc Duası (Tərcümə və Orijinal)
Orijinal ərəb mətninin Azərbaycan dilinə tərcüməsi:
“Ey Allah! Mənim üçün bu çətinliklərdə bir çıxış yolu (fərəc) ver. Məni sıxıntıdan, qəm-qüssədən, ümidsizlikdən və müşküldən qurtar. Öz mərhəmətinlə, məni işıq və asanlığa çıxar. Ey bağışlayan, ey rəhimli Allah, Səndən yalnız Sənə sığınır və yalnız Səndən istəyirəm.”
Müqayisəli Analiz: Fərəc Duası və Digər Dualar
Fərəc duası bəzən “Bismillahilləzi la yədurru…” və ya “Hasbiyəllah…” duaları ilə birlikdə oxunur. Hər biri fərqli mövzuda olsa da, ümumilikdə insanın çarəsiz anda Allaha sığınması, müşkül işlərin həllini Allaha həvalə etməsi ümumi məqama malikdir. Amma Fərəc duası, adətən kollektiv dua, ictimai həmrəylik, qlobal və fərdi çətinliklər zamanı daha çox seçilir.
Bu gün Fərəc duası təkcə dini və ritual mənada deyil, sosial və psixoloji yardım vasitəsi, mənəvi dəstək və ruhi dirçəlişin açarı kimi dəyərləndirilir. İslam alimləri, ruhi məsləhətçilər və psixoloqlar bu duanı həyatın ayrılmaz hissəsinə çevirməyi, gündəlik stres və gərginlik anlarında oxumağı, kollektiv və ailəvi dua məclislərinə qatılmağı tövsiyə edirlər.
Çünki dua – ruhun nəfəsidir, Fərəc duası isə bu nəfəsin ən şəfqətli, ən işıqlı, ən ümidli təcəssümüdür.
