Fərabi adı Orta əsrlər Şərq filosofiyası, elmi və mədəniyyəti üçün dərin mənalar daşıyan ən böyük şəxsiyyətlərdən biridir. O, yalnız İslam fəlsəfəsinin deyil, ümumilikdə dünya elmi və düşüncə tarixinin ən parlaq nümayəndələrindən sayılır. Fərabi öz dövründə “İkinci Müəllim” adı ilə məşhurlaşmış, bir çox sahələrdə – fəlsəfə, məntiq, riyaziyyat, musiqi, təbiət elmləri və dövlət idarəçiliyi – orijinal nəzəriyyə və fikirlər irəli sürmüşdür. Onun elmi irsi əsrlər boyu alimlərin, filosofların, siyasətçilərin və sənətkarların diqqət mərkəzində olub.
Fərabinin əsərləri və düşüncələri elmi biliklərin sistemləşdirilməsində, məntiqin inkişafında, eləcə də təbiət və cəmiyyət hadisələrinin izahında mühüm rol oynamışdır. O, insanın biliyə və elmə aparan yollarını göstərmiş, müxtəlif elmlərin bir-biri ilə əlaqəsini və vəhdətini əsaslandırmışdır. Fərabinin ideyaları Şərqdə olduğu kimi, Qərb elmi və fəlsəfi məktəblərində də dərin izlər qoymuşdur.
Müsəlman Şərqinin intibah dövründə onun əsərləri bir çox dillərə tərcümə edilərək geniş yayılmışdır. Fərabi təkcə nəzəriyyəçi deyil, həm də praktik alim kimi öz dövründə böyük nüfuz qazanmışdır. Onun etik, siyasi, estetik və məntiqi nəzəriyyələri, sosial münasibətlər və insan kamilliyi haqqında baxışları bu gün də aktuallığını qoruyur. Əsərləri humanizm, maarifçilik və rasional düşüncə ideallarını özündə birləşdirir.
Fərabinin həyat yolu, mənşəyi, aldığı təhsil və elmi fəaliyyəti Orta əsrlər Şərqinin sosial, siyasi və mədəni mühiti ilə sıx bağlıdır. Onun elmi mirası müxtəlif dövrlərdə bir sıra mütəxəssislər və tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılıb, şərh edilib və yüksək qiymətləndirilib. Fərabinin adı Azərbaycan, Türk, Ərəb, Fars və bir çox başqa mədəniyyətlərdə hörmət və ehtiramla yad edilir. Onun bilik, elm və hikmətə çağırışları bəşər sivilizasiyasının inkişafında mühüm mərhələ sayılır.
Fərabinin Həyatı Və Mənşəyi
Fərabi, tam adı Əbu Nəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd əl-Fərabi, IX əsrin sonu – X əsrin əvvəllərində yaşamışdır. O, təxminən 870-ci ildə qədim Türküstanın Fərab şəhərində anadan olmuşdur. Fərabinin atası türk mənşəli, nüfuzlu bir hərbçi ailəsinə mənsub idi. Alimin uşaqlıq və gənclik illəri öz dövrünün elmi və mədəniyyət ocaqlarından biri olan bu şəhərdə keçmişdir.
Təhsilinin ilkin mərhələsini Fərab şəhərində alan Fərabi, daha sonra Bağdada köçmüş və orada o dövrün ən məşhur alimləri ilə tanış olmuşdur. Bağdad elmi mühiti Fərabinin elmi inkişafında həlledici rol oynamış, burada o, məntiq, fəlsəfə, təbiət elmləri və digər sahələrdə dərin biliklər əldə etmişdir. Fərabi bir neçə dil bilirdi və müxtəlif mədəniyyətlərin elmi irsini mənimsəmişdi.
Fərabinin Fəlsəfi Görüşləri
Fərabinin fəlsəfi görüşləri İslam fəlsəfəsinin və ümumilikdə Şərq düşüncəsinin formalaşmasında əsas rol oynayıb. O, Aristotelin fəlsəfəsini dərindən mənimsəmiş və onu Şərq düşüncəsinə uyğun şəkildə izah etmişdir. Fərabi insan təfəkkürünün, biliyin mənbəyinin və inkişaf yollarının aydınlaşdırılmasına xüsusi diqqət yetirmişdir. Onun fikrincə, təbiət hadisələrinin, kainatın və insanın mahiyyətinin izahında məntiq və elmi düşüncə əsas rol oynayır.
Fərabi fəlsəfədə ağıl və iman münasibətlərinə xüsusi yanaşma sərgiləyib. O hesab edirdi ki, insan ağlı ilahi həqiqətləri dərk etməyə qadirdir və bu yolda elm əsas vəsilədir. Fərabinin “Filosofların Məqsədləri”, “Ənənəvi Fəlsəfənin Mahiyyəti” kimi əsərlərində insan kamilliyinin və ali bilik axtarışının məhz rasional düşüncə və elmi tədqiqat yolu ilə mümkün olduğu göstərilir. Onun fəlsəfi sistemi elm, məntiq, təbiət və ictimai həyat arasında vəhdəti əsas tutur.
Fərabinin Məntiq Elminə Töhfəsi
Məntiq elminin inkişafında Fərabinin xidməti misilsizdir. O, Aristotel məntiqinin əsaslarını şərh etmiş və məntiq elmini müstəqil, sistemli bir sahə kimi formalaşdırmağa çalışmışdır. Fərabi məntiqi düşüncə, analitik təfəkkür və idrak prosesinin təməl prinsiplərini irəli sürüb. Onun “Məntiqin Kitabı”, “Məntiqin Faydası”, “Əl-Məntiq” kimi əsərləri dövrünün və sonrakı yüzilliklərin alimləri üçün əsas mənbələrdən birinə çevrilib.
Fərabi məntiqin tətbiqini yalnız fəlsəfi, yox, eyni zamanda dilçilik, təbiət elmləri və hüquq sahəsində də əsaslandırıb. Onun fikrincə, məntiq hər bir elmin və idrak prosesinin əsas aparıcı qüvvəsidir. Fərabinin məntiqə dair nəzəriyyələri həm İslam, həm də Avropa elmi mühitinə təsir edib, sonrakı böyük alimlərin elmi işlərində geniş istifadə olunub. Fərabinin bu sahədəki irsi hələ də araşdırılır və aktualdır.
Fərabinin Elmi İrsində Musiqinin Yeri
Fərabi həm də musiqi nəzəriyyəçisi kimi tanınır. Onun “Musiqi Elminin Böyük Kitabı” əsəri orta əsr Şərq və Avropa musiqişünaslığının ən əhəmiyyətli abidələrindən biridir. Fərabi musiqinin strukturunu, onun insan psixologiyasına və cəmiyyətə təsirini sistemli şəkildə tədqiq edib. O, musiqini yalnız bir incəsənət növü kimi deyil, həm də elmi əsaslara söykənən, qanunauyğunluqlara malik bir fenomen kimi araşdırıb.
Fərabi musiqinin insanın ruhi və əxlaqi tərbiyəsindəki rolunu yüksək qiymətləndirib. Onun fikrincə, musiqi insanın mənəvi dünyasını zənginləşdirir və ruhunu saflaşdırır. Fərabi muğamlar, ladlar, intervallar və musiqi alətləri haqqında orijinal elmi fikirlər irəli sürüb. Onun musiqiyə dair elmi və nəzəri tədqiqatları Şərq və Qərb musiqi ənənələrinin inkişafına böyük təsir göstərib.
Fərabinin Siyasi Və Sosial Görüşləri
Fərabinin sosial və siyasi ideyaları onun “Fəzilətli Şəhər” əsərində geniş şəkildə ifadə olunub. Alim ideal cəmiyyətin quruluşu, vətəndaşın rolları, dövlətin idarə olunması və sosial ədalət məsələlərinə elmi və fəlsəfi yanaşma gətirib. Fərabiyə görə, fəzilətli şəhərdə hər kəsin hüquq və vəzifələri aydın şəkildə müəyyənləşdirilir, ədalət, bərabərlik və qarşılıqlı hörmət əsas prinsiplər kimi qəbul olunur.
Onun siyasi fəlsəfəsində cəmiyyətin rifahı və inkişafı üçün elmin, mənəviyyatın və ağılın üstünlüyü vurğulanır. Fərabinin baxışlarına görə, dövlət başçısı, yəni “hakim” həm elmi, həm də əxlaqi cəhətdən kamil olmalıdır. O, qanunların, idarəetmənin və ictimai münasibətlərin əsasını bilik, hikmət və ədalət kimi dəyərlərdə görür. Fərabinin siyasi ideyaları sonrakı dövrlərdə bir çox Şərq və Qərb filosoflarının fikirlərinə təsir edib.
Fərabinin Təbiət Elmlərinə Töhfəsi
Fərabi yalnız fəlsəfə və məntiqdə deyil, təbiət elmlərində də mühüm nailiyyətlərə imza atıb. O, astronomiya, riyaziyyat, fizika, kimya və botanika sahələrində bir sıra orijinal fikirlər irəli sürüb. Fərabi kainatın quruluşu, təbiət hadisələrinin səbəb-nəticə əlaqələri və maddi aləmin xüsusiyyətləri barədə elmi fikirlər irəli sürüb. Onun fikirlərində empirik tədqiqat və müşahidə xüsusi yer tutur.
Fərabi elmi biliklərin sintezini və elmlərarası əlaqəni vacib sayırdı. O, təbiət elmlərinin inkişafını insan təfəkkürünün, idrakının və mədəniyyətinin təkamülü ilə əlaqələndirirdi. Fərabinin riyaziyyat və astronomiyaya dair fikirləri dövrünün və sonrakı alimlərin elmi nailiyyətlərinə təsir edib. O, təbiət hadisələrinin rasional izahında mühüm yeniliklərə imza atmışdır.
Fərabi İrsi Və Sonrakı Nəsillərə Təsiri
Fərabinin elmi irsi yalnız yaşadığı dövrdə deyil, sonrakı yüzilliklərdə də böyük təsir gücünə malik olub. Onun əsərləri müxtəlif dillərə tərcümə edilib və bir çox böyük Şərq və Qərb alimlərinin tədqiqat mövzusuna çevrilib. Fərabinin düşüncələri İbn Sina, İbn Rüşd, Maimonid, Tomas Akvinski kimi böyük filosof və alimlərin elmi və fəlsəfi irsində əks olunub. Avropa intibahı dövründə onun əsərləri universitetlərdə öyrədilib və geniş tədqiq olunub.
Fərabinin elmi, fəlsəfi və musiqi nəzəriyyələri müasir elmin və mədəniyyətin inkişafında da əhəmiyyətini qoruyur. Onun ideyaları bugünkü humanitar, ictimai və təbiət elmlərinin əsasını təşkil edən rasional düşüncə və elmi biliklərə əsaslanır. Fərabi irsi bəşəriyyətin intellektual inkişafında və mədəni müxtəlifliyin formalaşmasında mühüm rol oynayır.
Fərabinin Əsərləri Haqqında Məlumat
Fərabinin zəngin irsi yüzlərlə elmi və fəlsəfi əsəri əhatə edir. O, “Fəzilətli şəhər”, “Musiqi Elminin Böyük Kitabı”, “Elmlərin təsnifi”, “Məntiqin kitabı”, “Ağlın mahiyyəti”, “Səadət haqqında traktat”, “Aristotelin metafizikasına şərh” kimi əsərlərin müəllifidir. Fərabinin əsərləri sistemli, dərin elmi təhlil və fəlsəfi düşüncə ilə seçilir. Onun əsərlərində elmlərin təsnifi, məntiqin strukturu, dövlət idarəçiliyi, etika və estetika kimi mühüm məsələlər geniş yer alır.
Bir çox Fərabi əsərləri dövrümüzə qədər əlyazma və müxtəlif dillərə tərcümə şəklində gəlib çatıb. Onun bəzi traktatları müasir elmi və humanitar elmlərin metodologiyası üçün aktual mənbədir. Fərabinin əsərlərində elmi baxış, humanizm və rasionalizmin vəhdəti aydın görünür. Onun elmi irsi Şərq və Qərb alimləri tərəfindən daim araşdırılır və yüksək qiymətləndirilir.
| Əsərin adı | Mövzusu |
|---|---|
| Fəzilətli Şəhər | Siyasi-fəlsəfi traktat |
| Musiqi Elminin Böyük Kitabı | Musiqi nəzəriyyəsi |
| Elmlərin Təsnifi | Elmlərin sistemi |
| Məntiqin Kitabı | Məntiq |
| Aristotelin Metafizikasına Şərh | Fəlsəfi şərh |
| Ağlın Mahiyyəti | İdrak və ağıl |
Fərabi yalnız Şərq və İslam fəlsəfəsinin deyil, bütün bəşəriyyətin böyük alim və filosoflarındandır. Onun zəngin elmi və fəlsəfi irsi əsrlər boyu insanlıq üçün ən dəyərli bilik və hikmət mənbələrindən biri olmuşdur. Fərabinin ideyaları insanı bilik, elm və kamillik axtarışına təşviq edir, onun sosial, siyasi və mənəvi inkişafı üçün yol göstərir. Alimin elmi yaradıcılığı rasional düşüncə, humanizm, maarifçilik və etik dəyərlərin harmoniyasını özündə birləşdirir.
Fərabinin əsərlərindəki təhlil, elmi sistemlik, müxtəlif sahələrə inteqrasiyalı yanaşma və ictimai faydalılıq prinsipləri bu gün də aktual və nümunəvidir. O, insan təfəkkürünün və cəmiyyətin inkişafında elmin və fəlsəfənin əvəzsiz rolunu vurğulamışdır. Fərabinin irsi Azərbaycan, Türk və İslam dünyasının elmi-mədəni irsinin ayrılmaz hissəsi kimi qorunur və tədqiq olunur. Onun mirası gələcək nəsillər üçün maarifçilik, elmi bilik və mədəni harmoniyanın rəmzi olaraq qalır.
Fərabinin elmi irsi bugünkü cəmiyyət üçün də aktuallıq daşıyır, yeni elmi nailiyyətlərin və müasir düşüncənin formalaşmasında mühüm stimul verir. Onun ideyaları insanları sülhə, əməkdaşlığa, bilik və maarifə çağırır. Fərabi insanın özünü və cəmiyyəti inkişaf etdirməsində elmin, rasional düşüncənin və etik dəyərlərin həlledici rolunu xüsusi qeyd etmişdir. Alimin yaradıcılığı dünyanın müxtəlif ölkələrində öyrənilir və tədqiq edilir.
Müasir dünyada Fərabinin ideyaları, onun elmi və fəlsəfi irsi cəmiyyətin, dövlətlərin, elmi və təhsil ocaqlarının inkişafı üçün mühüm baza rolunu oynayır. Hər bir insan üçün Fərabinin elmi irsi, düşüncə və tədqiqat örnəyidir. Onun zəngin və rəngarəng irsi, müxtəlif elmlər və mədəniyyətlər arasında körpü salır və insanın bilik, hikmət və kamillik yolunda ən böyük yol göstəricilərdən biri kimi qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Fərabi, tam adı Əbu Nəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd əl-Fərabi, IX-X əsrlərdə yaşamış böyük alim və filosofdur. O, Türküstanın Fərab şəhərində doğulub, təhsilini Bağdadda alıb. Fərabi, İslam dünyasında “İkinci Müəllim” adı ilə tanınıb. Onun elmi və fəlsəfi irsi həm Şərqdə, həm də Qərbdə yüksək qiymətləndirilir. Alimin adı dünya elmi və fəlsəfi tarixində həmişə önəmli yerdədir.
Fərabinin əsas elmi sahələri fəlsəfə, məntiq, musiqi, riyaziyyat, təbiət elmləri və siyasi fəlsəfədir. O, məntiqin inkişafına xüsusi töhfə verib və elmlər sistemini izah edib. Musiqi elminə dair əsərləri Şərq və Qərbdə geniş yayılıb. Təbiət elmlərində, astronomiyada və riyaziyyatda da orijinal fikirlər irəli sürüb. Onun hərtərəfli elmi irsi bu gün də aktualdır.
Fərabi “İkinci Müəllim” adını Aristoteldən sonra elmi və fəlsəfi biliklərin əsasını qoyduğu və sistemləşdirdiyi üçün qazanıb. O, Aristotelin ideyalarını Şərq fəlsəfəsinə uyğunlaşdırıb və inkişaf etdirib. Fərabi həm də öz elmi yenilikləri ilə dünya elminə töhfələr verib. Alimin əsərləri Qərb fəlsəfi məktəblərində də öyrənilib. Onun bu mövqeyi orta əsrlər elmində bənzərsiz idi.
Fərabinin əsas əsərlərinə “Fəzilətli Şəhər”, “Musiqi Elminin Böyük Kitabı”, “Elmlərin Təsnifi”, “Məntiqin Kitabı” və “Ağlın Mahiyyəti” daxildir. Bu əsərlər müxtəlif sahələrə – fəlsəfə, məntiq, musiqi, dövlət idarəçiliyi və elmlərin sistemləşdirilməsinə həsr olunub. Fərabinin bəzi əsərləri bu gün də müxtəlif dillərə tərcümə olunub. Onun irsi müasir elmdə geniş istifadə edilir. Bu əsərlər orta əsrlər alimləri üçün də əsas mənbə olub.
Fərabi fəlsəfədə ağıl və bilik, elmin üstünlüyü və insanın kamilliyi ideyasını əsas tutub. O, insanın biliyə və kamilliyə yalnız rasional düşüncə və elmi tədqiqatla çata biləcəyini göstərib. Fərabi fəlsəfi baxışlarında sosial ədalət, insan hüquqları və əxlaqı ön plana çəkib. Alimin fəlsəfi fikirləri Şərq və Qərb elmi-fəlsəfi mühitinə güclü təsir göstərib. O, həmçinin cəmiyyət və dövlət quruluşu haqqında dərin elmi fikirlər irəli sürüb.
Fərabi musiqi elminin nəzəri əsaslarını işləyib hazırlayan böyük alimlərdəndir. Onun “Musiqi Elminin Böyük Kitabı” əsəri orta əsrlər musiqişünaslığının əsas mənbələrindən sayılır. Fərabi musiqinin insan psixologiyasına, əxlaq və tərbiyəyə təsirini dərin araşdırıb. O, muğamların, ladların, intervalların elmi əsaslarını izah edib və musiqi alətləri barədə də yazıb. Bu əsər əsrlərlə Şərq və Qərb musiqişünaslığında əsas mənbə kimi istifadə olunub.
Fərabi “Fəzilətli Şəhər” əsərində ideal cəmiyyətin necə qurulmalı olduğunu izah edib. O, dövlətin və cəmiyyətin idarə edilməsində bilik, ədalət və mənəviyyatın əsas rol oynadığını vurğulayıb. Fərabi dövlət başçısının həm elmi, həm də əxlaqi cəhətdən kamil olmasını zəruri sayır. Sosial ədalət, insan hüquqları və qarşılıqlı hörmət onun siyasi baxışlarında əsas prinsiplərdir. Bu ideyalar sonrakı Şərq və Qərb filosoflarına təsir göstərib.
Fərabi Aristotelin məntiqini şərh və sistemləşdirərək onu Şərq elminə uyğunlaşdırıb. O, məntiqin yalnız fəlsəfə deyil, bütün elmlər üçün əsas olduğunu qeyd edib. Fərabinin məntiq nəzəriyyələri dilçilik, təbiət elmləri və hüquq sahələrinə də təsir göstərib. Onun məntiqə dair əsərləri yüzillərlə alimlərin tədqiqatında istifadə olunub. Fərabinin məntiq elminə verdiyi töhfələr bu sahənin müasir inkişafı üçün də əhəmiyyətlidir.
Fərabi astronomiya, riyaziyyat, fizika və botanika kimi təbiət elmlərində də elmi nailiyyətlər əldə edib. O, kainatın və təbiətin qanunauyğunluqlarını araşdırıb və rasional izahlar verib. Fərabi təbiət elmlərinin insan təfəkkürünün inkişafında və mədəniyyətin formalaşmasında mühüm rolunu vurğulayıb. Onun bu sahədəki fikirləri dövrünün və sonrakı alimlər üçün yol göstərici olub. Fərabinin elmlərarası yanaşması müasir elmdə də aktualdır.
Fərabinin elmi və fəlsəfi irsi bu gün də yüksək qiymətləndirilir və araşdırılır. Onun ideyaları humanizm, maarifçilik və rasional düşüncə baxımından müasir cəmiyyət üçün aktualdır. Fərabinin əsərləri dünyanın bir çox ölkələrində tədqiq olunur və tədris edilir. Alimin irsi humanitar, ictimai və təbiət elmlərinin əsasını təşkil edən biliklərdən biridir. O, bəşəriyyətin intellektual və mədəni inkişafında mühüm yer tutur.
