Laçın rayonunun Fətəlipəyə kəndi Qarabağın qədim kəndləri arasında xüsusi yer tutur. Azərbaycan tarixində, coğrafiyasında və mədəniyyətində öz dərin izini qoymuş bu kənd bir çox baxımdan diqqətəlayiqdir. Fətəlipəyə kəndi illər boyu bölgənin sosial, təsərrüfat, etno-mədəni həyatının mühüm iştirakçısı olmuş, həm coğrafi mövqeyi, həm də insanlarının zəhməti və dünyagörüşü ilə seçilib. Qafqazın dağlıq relyefinə, Laçının füsunkar təbiətinə, zəngin su ehtiyatlarına, əlverişli iqliminə uyğunlaşan Fətəlipəyə kəndi təkcə kənd təsərrüfatı və ailə ənənələri ilə deyil, həm də qədim abidələri, tarixi hadisələri, folkloru, coşqulu insanları və təbii gözəllikləri ilə də əvəzolunmazdır. Qarabağ münaqişəsi və işğal illərində kənd ağır sınaqlardan keçsə də, azadlıqdan sonra yeni dirçəliş mərhələsi yaşayır. Hər bir laçınlı və ümumiyyətlə azərbaycanlı üçün Fətəlipəyə kəndi həm məqam, həm də simvol kimi milli yaddaşda yaşayır. Fətəlipəyə kəndinin tarixi, coğrafiyası, əhalisi, təsərrüfatı, adət-ənənələri, təhsil və mədəni həyatı, müharibə dövründəki rolu və müasir dirçəliş perspektivləri barədə geniş və dərin araşdırma aparmaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Fətəlipəyə kəndinin coğrafi mövqeyi və təbiəti
Fətəlipəyə kəndi Laçın rayonunun dağlıq zonasının mərkəzində, təxminən 1700-1800 metr yüksəklikdə yerləşir. Kənd Qubadlı, Zəngilan və Kəlbəcər rayonlarına yaxın, Qarabağ silsiləsinin ətəyində yerləşir. Bu mövqe kəndi strateji baxımdan həm mühüm, həm də əlverişli edir. Fətəlipəyənin ərazisindən bir neçə çay axır, bunlar həm suvarma, həm də kəndin içməli su təminatı üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Təbiət gözəllikləri – meşəliklər, çəmənliklər, alçaq dağlar, müxtəlif növ bitki və heyvanat aləmi kəndi həm bioloji müxtəliflik baxımından, həm də ekoturizm üçün cəlbedici məkan kimi fərqləndirir. Yay aylarında dağların ətəyindəki otlaqlar və bulaqlar kəndin kənd təsərrüfatında – xüsusən maldarlıq və arıçılıqda – əsas rol oynayır. Fətəlipəyənin iqlimi sərt dağ iqlimi olub, qışlar uzun və şaxtalı, yaylar isə qısa və sərin keçir.
Tarixi və etimoloji köklər
Fətəlipəyə kəndinin adının yaranması barədə bir neçə fərqli xalq arasında yayılmış rəvayət mövcuddur. Ən məşhurlarından biri budur ki, kənd XIX əsrin ortalarında bu ərazidə yaşamış Fətəli adlı nəsil başçısının adını daşıyır. “Pəyə” sözü isə azərbaycan dilində “qoyun saxlanan yer” mənasına gəlir. Beləliklə, “Fətəlipəyə” – Fətəlinin qoyunçuluq təsərrüfatı və ya Fətəli nəsli tərəfindən yaradılmış təsərrüfat yeri kimi şərh olunur. Kəndin qədim əhalisinin əsas məşğuliyyəti məhz qoyunçuluq və heyvandarlıq olub, bu da adın yaranmasına təsir göstərib. Bəzi yerli tarixçilər kəndin adının qədim türk tayfa adları və ya orta əsr Azərbaycan toponimləri ilə də bağlı ola biləcəyini qeyd edirlər. Hər halda, ad və tarix kəndin yerli kimliyinin əsas atributudur.
Əhali, etnik tərkib və ailə ənənələri
İşğala qədər Fətəlipəyə kəndinin əhalisi 400-450 nəfər civarında olub. Əhalinin böyük əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət idi. Kənddə ailə bağları, nəsil və qohumluq münasibətləri çox güclü idi. Kəndin sosial strukturu, əsasən, ailə təsərrüfatı və kollektiv əmək prinsipi üzərində qurulmuşdu. Əksər ailələr çoxuşaqlı idi, kənddə qocalara və uşaqlara xüsusi hörmət və diqqət göstərilirdi. Qonşuluq və qonaqpərvərlik ənənələri burada xüsusi vurğulanır, ad günü, toy, yas mərasimləri bir neçə nəsil və bütün kənd miqyasında keçirilirdi. Yurdsevərlik və torpağa bağlılıq, təbiətə hörmət və yerli adət-ənənələr kəndin sosial həyatının əsas sütunları idi.
Təsərrüfat və iqtisadi həyat
Fətəlipəyə kəndinin iqtisadiyyatı əsasən kənd təsərrüfatı, maldarlıq, arıçılıq və kiçik ailə bağçılığından ibarət idi. Qoyunçuluq və maldarlıq kəndin ənənəvi peşələrindən biri sayılırdı. Yaz-yay mövsümündə kənd camaatı dağ otlaqlarına köçür, orada heyvanlarını otarır, təbii süd, pendir, qatıq, yağ kimi məhsullar istehsal edirdi. Son illərdə kənddə arıçılıq və bal istehsalı da inkişaf etməyə başlamışdı. Bağçılıq və bostançılıqla məşğul olan ailələr müxtəlif meyvə və tərəvəz sortlarını yetişdirir, bunları həm öz ehtiyacları üçün, həm də bazarlarda satırdılar. Kənddə kənd təsərrüfatı texnikası və əmək bölgüsü əsasən kollektiv əmək prinsiplərinə əsaslanırdı.
| Təsərrüfat sahəsi | Əsas məhsullar və fəaliyyət növləri |
|---|---|
| Qoyunçuluq | Qoyun, keçi, süd, pendir, yun |
| Maldarlıq | Mal əti, süd, qatıq, yağ, iribuynuzlu heyvan |
| Arıçılıq | Təbii bal, mum, propolis |
| Bağçılıq və bostançılıq | Alça, alma, gavalı, kartof, soğan, pomidor |
Təhsil, mədəniyyət və maarifçilik
Fətəlipəyə kəndində bir ibtidai məktəb, kiçik kitabxana və icma evi fəaliyyət göstərirdi. Kənd məktəbi bölgədə maarifçiliyin, savadın yayılmasında, uşaqların dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynayıb. Müəllimlər əsasən kənd sakinlərindən seçilirdi və bir neçə nəsil uşaqları oxutmuşdu. Kənddə müxtəlif milli və dini bayramlar, Novruz, Qurban və digər mərasimlər geniş qeyd olunur, folklor nümunələri, xalq mahnıları, lətifələr və tapmacalar nəsildən-nəslə ötürülürdü. Xalq arasında aşıq sənəti, el şairlərinin yaradıcılığı xüsusi hörmət qazanmışdı. Kənddə əl işləri, xalçaçılıq, dulusçuluq və ağac oymaçılığı ənənəvi sənət növləri kimi yaşadılırdı.
Tarixi abidələr və arxeoloji tapıntılar
Fətəlipəyə kəndi və onun ətrafında bir neçə tarixi abidə və qədim məskən izləri qeydə alınıb. Ən qədim qəbiristanlıq, dağ yuxarısındakı türbələr, XIX əsrə aid qəbir daşları, məscid xarabalıqları və orta əsr su kanalı qalıqları kəndin çoxəsrlik tarixindən xəbər verir. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan müxtəlif saxsı qablar, məişət əşyaları və bəzək daşları bu ərazinin çox qədim insan məskəni olduğunu təsdiqləyir. Kəndin yaxınlığında yerləşən qədim “Qayaüstü yazılar” və “Su daşı” abidələri bölgənin etno-mədəni xəritəsində xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Kəndin Qarabağ müharibəsində rolu və işğal dövrü
1992-ci ildə Laçın rayonu və Fətəlipəyə kəndi Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunub. Kəndin bütün əhalisi məcburi köçkünə çevrilib, bir çox ailə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində – əsasən Bərdə, Gəncə, Mingəçevir, Goranboy, Bakı və Sumqayıt şəhərlərində məskunlaşıb. Kənddəki evlər, sosial obyektlər və tarixi abidələr işğal zamanı dağıdılıb, kəndin infrastrukturu məhv edilib. Fətəlipəyənin sakinləri illərlə yurd həsrəti, doğma torpağın nisgili ilə yaşasalar da, vətən sevgisini, kəndə qayıtmaq ümidi və birliyini heç vaxt itirməyiblər.
Dirçəliş dövrü və müasir perspektivlər
2020-ci ilin sonlarında Laçın rayonu və onun kəndləri işğaldan azad olunduqdan sonra Fətəlipəyə kəndində də yenidənqurma və bərpa işləri başlanıb. Dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanları kəndin yol, su, elektrik, rabitə infrastrukturunun bərpası, məktəb və tibb məntəqəsinin, mədəniyyət evinin tikintisi, tarixi abidələrin bərpası üçün layihələr hazırlayır. Məcburi köçkünlərin kəndə qayıdışı, yeni təsərrüfat və kənd təsərrüfatı layihələrinin reallaşdırılması Fətəlipəyə kəndinin həyatında yeni mərhələ açır. Kəndin ekoturizm və kənd turizmi üçün potensialı da yüksək qiymətləndirilir.
Bir şeyi izah edən zaman, kəndin dirçəliş prosesini belə hissələrə bölmək olar:
- İnfrastrukturun bərpası və inkişafı
- Əhalinin geri dönüşü və yeni məskunlaşma
- Kənd təsərrüfatı və kiçik biznes layihələri
- Sosial və mədəni həyatın dirçəldilməsi
- Tarixi abidələrin qorunması və bərpası
Bu mərhələlər Fətəlipəyə kəndini gələcəkdə yenidən regionun nümunəvi və canlı kəndlərindən birinə çevirə bilər.
Fətəlipəyə kəndinin sosial və mədəni dəyərləri
Kəndin əsas sosial və mədəni dəyəri insanlar arasında həmrəylik, kömək, qonaqpərvərlik və yurd sevgisi kimi bəşəri və milli xüsusiyyətlərlə bağlıdır. Fətəlipəyəlilər tarix boyu ağır sınaqlardan, müharibələrdən, köçkünlükdən, təbii çətinliklərdən keçsələr də, öz milli kimliyini, yerli dialektini, mətbəxini, adət və ənənələrini qoruyub saxlayıblar. Kəndin xalq yaradıcılığı, dastanları, lətifələri və ağıları bu torpağın əbədi yaddaşında yaşamağa davam edir. Bu dəyərlər müasir nəsillərə ötürülür, kəndin bərpası və inkişafı üçün ən güclü stimul olur.
Fətəlipəyə kəndi Laçın rayonunun və ümumilikdə Qarabağın canlı tarixi, sosial yaddaşı və mədəniyyət xəzinəsidir. Kəndin çoxəsrlik tarixində zəhmət, vətənpərvərlik, fədakarlıq və yenilməzlik nümunələri yaşamaqdadır. Müasir dövrdə Fətəlipəyə kəndi yenidən dirçəlir, doğma sakinlərini qarşılayır və Azərbaycanın gələcəyi üçün yeni həyat qaynağına çevrilir.
Ən Çox Verilən Suallar
Fətəlipəyə kəndi Laçın rayonunun mərkəzi dağlıq hissəsində, təxminən 1700-1800 metr yüksəklikdə, Qubadlı, Zəngilan və Kəlbəcərə yaxın ərazidə yerləşir.
Fətəlipəyə kəndinin adı əsasən burada yaşamış Fətəli adlı nəsil başçısının və qoyunçuluq təsərrüfatının adından qaynaqlanır. “Pəyə” sözü isə qoyun saxlanan yer deməkdir.
Kənddə əsasən qoyunçuluq, maldarlıq, arıçılıq, bağçılıq və bostançılıq inkişaf edib. Xüsusilə təbii süd məhsulları və bal istehsalı önəmli yer tutur.
İşğala qədər kənddə 400-450 nəfər azərbaycanlı yaşayırdı. Sosial həyat ailə ənənələri, kollektiv əmək, qonaqpərvərlik və nəsil bağları üzərində qurulurdu.
Kənddə ibtidai məktəb, kitabxana və icma evi fəaliyyət göstərirdi. Yerli müəllimlər bir neçə nəsil uşaqlara təhsil verib, maarifçilik rolunu oynayıb.
Kənd ərazisində qədim qəbiristanlıq, türbə, XIX əsrə aid qəbir daşları, məscid qalıqları və qədim su kanalı mövcuddur. Bu abidələr kəndin çoxəsrlik tarixindən xəbər verir.
1992-ci ildə kənd işğal olunub, əhali məcburi köçkünə çevrilib, evlər və infrastruktur dağıdılıb. Sakinlər Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə köçüblər.
Azadlıqdan sonra kənddə infrastrukturun bərpası, yeni məktəb, tibb məntəqəsi, mədəniyyət evi və tarixi abidələrin yenilənməsi üzrə layihələr həyata keçirilir.
Fətəlipəyə kəndi füsunkar dağ mənzərələri, bulaqlar, otlaqlar və bioloji müxtəlifliyi ilə ekoturizm və kənd turizmi üçün böyük potensiala malikdir.
Kənddə həmrəylik, yurd sevgisi, xalq yaradıcılığı, adət-ənənələr və ailə dəyərləri yüksək qiymətləndirilir və nəsildən-nəslə ötürülür.
