Azərbaycan dilində çoxsaylı qədim və zəngin sözlər mövcuddur ki, onların bəziləri gündəlik dildə geniş istifadə olunur, bəziləri isə yalnız yazılı ədəbiyyat və ya elmi araşdırmalarda qarşımıza çıxır. Bu sözlərdən biri də “ğəni”– dir. Bu sözün həm tarixi, həm də semantik baxımdan əhəmiyyətli məqamları vardır. “Ğəni” sözü ilk baxışda bəlkə də çoxlarına tanış gəlməyə bilər, lakin onun kökü, işlənmə sahələri və mənəvi dəyərləri olduqca dərindir.
Bu məqalədə “ğəni” sözünün mənşəyindən tutmuş, onun tarixi kontekstlərdə istifadəsinə, ədəbi nümunələrdə yer almasına və müasir dövrdəki roluna qədər hərtərəfli izah veriləcək.
“Ğəni” sözü ərəb mənşəlidir və orijinal forması “ğaniyy” şəklində yazılır (عني). Bu sözün Azərbaycan dilindəki qarşılığı “varlı”, “zəngin”, “ehtiyacsız” və ya “başqasına möhtac olmayan” deməkdir. Ərəb dilində bu söz daha çox dini və fəlsəfi kontekstdə istifadə olunur.
Lüğəvi baxımdan “ğəni” aşağıdakı mənaları verə bilər:
- Maddi baxımdan varlı olan şəxs
- İç dünyası zəngin olan, mənəvi dəyərlərlə dolu insan
- Ehtiyacsız, kimsəyə möhtac olmayan varlıq
- İlahi termin olaraq Allahın sifətlərindən biri – “Əl-Ğaniyy” (yəni, Allah ehtiyacsızdır)
İslam dinində “ğəni” sözü Allahın 99 gözəl adından biri kimi qəbul edilir. Allahın “Əl-Ğaniyy” adı Onun heç bir varlığa möhtac olmadığını, əksinə bütün məxluqatın Ona möhtac olduğunu ifadə edir.
Qurani-Kərimdə “ğəni” sözü ilə bağlı ayə:
“Ey insanlar! Siz Allaha möhtacsınız, Allah isə Ğaniyy və Həmid’dir.”
(Fatir surəsi, 35:15)
Bu cür ayələrdə “ğəni” təkcə zənginlik deyil, həm də ilahi müstəqillik və ehtiyacsızlıq mənasında işlənir. Beləliklə, “ğəni” dini mənbələrdə sadəcə maddi zənginlik deyil, həm də ali bir mövqeyi ifadə edir.
“Ğəni” sözünün yaranması və yayılması
Ərəb dilindən keçidi
Azərbaycan dilinə “ğəni” sözü ərəb dilindən keçmişdir. Ərəb, fars və türk dillərinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində bir çox ərəb mənşəli sözlər Azərbaycan ədəbiyyatına və danışıq dilinə daxil olmuşdur. Orta əsrlərə aid mətnlərdə, xüsusilə dini-fəlsəfi yazılarda bu sözə tez-tez rast gəlinir.
Klassik ədəbiyyatda “ğəni”
Azərbaycan klassik poeziyasında, xüsusilə Nizami, Füzuli, Nəsimi kimi şairlərin yaradıcılığında “ğəni” sözü həm zahiri, həm də batini mənada geniş istifadə olunmuşdur. Məsələn, Füzulinin qəzəllərində “ğəni” sözü insanın Allaha olan təvəkkülünü və maddi ehtiyaclardan uzaqlaşma fəlsəfəsini ifadə etmək üçün işlədilir.
“Ğəni” sözünün fərqli kontekstlərdə istifadəsi
Ədəbiyyatda
“Ğəni” sözü ədəbiyyatda əsasən iki mənada istifadə olunur:
- Maddi varlılıq:
“O kişi elə bir ğəni idi ki, şəhərin yarısını satın almışdı.” - Mənəvi zənginlik:
“Onun qəlbi o qədər ğəni idi ki, heç bir kinə, nifrətə yer yox idi.”
Mədəniyyət və xalq arasında
Kənd və şəhər mühitlərində “ğəni” sözündən istifadə halları fərqli olur. Kənd yerlərində bu söz çox zaman “varlı adam” mənasında, şəhər yerlərində isə bəzən “rahat və özünə yetər insan” mənasında başa düşülür.
“Ğəni” ifadəsi müxtəlif sosial və dini statuslara aid edilə bilər:
- Maddi cəhətdən varlı insanlar:
Onlar heç kəsdən nəyəsə ehtiyac duymayan şəxslər kimi təqdim olunur. - Əxlaqi və mənəvi zəngin insanlar:
Bu şəxslər çox zaman alicənab, cömərd və sakit təbiətli olurlar. - Allah:
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, İslamda “Ğəni” sözü Allahın sifətlərindən biridir. Allahın “Əl-Ğaniyy” adı Onun mütləq ehtiyacsız olduğunu bildirir.
Müasir Azərbaycan ədəbi və danışıq dilində “ğəni” sözü öz orijinal formasında çox da geniş istifadə olunmasa da, onun mənası digər söz və ifadələrlə yaşamaqdadır:
- Zəngin
- Var-dövlət sahibi
- Ehtiyacsız
Lakin dini mətnlərdə, mərsiyə və mövludlarda “ğəni” sözünə rast gəlmək mümkündür. Burada bu söz daha çox Allahın sifəti kimi işlənir və ehtiyacsızlıq məzmunu daşıyır.
Azərbaycan dilində “ğəni” sözünə mənaca yaxın bir sıra sözlər mövcuddur. Lakin bu sözlər arasında semantik dərinlik və işlənmə konteksləri fərqlidir. Gəlin bu sinonimləri bir-bir nəzərdən keçirək:
| Söz | Mənası | Fərqi |
|---|---|---|
| Zəngin | Maddi baxımdan varlı, imkanlı şəxs | “Zəngin” əsasən maddi anlamda istifadə olunur. |
| Ehtiyacsız | Kimsəyə möhtac olmayan | Əksər hallarda Allaha aid işlədilir – “Allah ehtiyacsızdır.” |
| Cömərd | Paylayan, verən, əliaçıq | “Ğəni” ilə mənaca yaxın olsa da, daha çox davranışa aiddir. |
| Alicənab | Ürəyiaçıq, mənəvi üstünlük sahibi | “Ğəni” ilə oxşar olsa da, mənəviyyat yönümlüdür. |
| Əliaçıq | Qonaqpərvər, verən | Sadə xalq ifadəsi olaraq “ğəni” ilə bağlıdır. |
Nəticə olaraq, “ğəni” sözü həm maddi, həm də mənəvi zənginliyi əhatə edir. Bu isə onu digər sinonimlərdən fərqləndirən əsas cəhətdir.
Hər bir dilin zənginliyi onun atalar sözləri və deyimlərində özünü göstərir. “Ğəni” sözü Azərbaycan dilində birbaşa atalar sözlərində geniş yer almamışdır, lakin onun mənasını ifadə edən deyimlər çoxdur:
- “Var-dövlət adama ağıl verməz.”
Bu deyim maddi zənginliyin mənəvi zənginliklə eyni olmadığını vurğulayır. Yəni, “ğəni” olmaq üçün yalnız pul kifayət etmir. - “Ağıl var-dövlət deyil, varlıqdır.”
Bu ifadə mənəvi zənginliyi tərifləyir və “ğəni” sözünün ruhunu əks etdirir. - “Qəlbi ğəni olanın əlində heç nə olmasa da, o, yenə də zəngindir.”
Bu cür deyimlər əsasən ədəbiyyatda işlənir və daxili zənginliyi vurğulayır.
Fonetik təhlil
- “Ğ” səsi: Bu, Azərbaycan dilində nadir işlənən, boğazdan çıxan səslərdən biridir. Ərəb dilindəki “غ” hərfindən gəlmişdir.
- “ə” səsi: İncə və yumşaq səs tonuna malikdir. Sözün musiqili ahəngini təmin edir.
- “n” və “i” səsi: Sözün sonunda işlənərək ahəng qanununa uyğun yüngül tələffüz yaradır.
Qrammatik baxımdan
“Ğəni” sözü:
- isim kimi işlənir.
- Sifət kimi də istifadə oluna bilər: “ğəni insan”, “ğəni təbiət” və s.
- Cümlədə mübtəda, tamamlıq, xəbər və ya təyin ola bilər.
Nümunə:
- Mübtəda: “Ğəni heç kimsəyə möhtac olmaz.”
- Təyin: “Ğəni qəlbli insanlar nadirdir.”
- Tamamlıq: “O, ğəni olmaq istəyir.”
Nümunələrlə “ğəni” sözünün istifadəsi
Sözün istifadəsini praktiki nümunələrlə daha aydın izah edə bilərik:
- Ədəbiyyatdan:
- “Sultan o qədər ğəni idi ki, hər şəhərə bir karvansaray tikdirmişdi.”
- Dini mətndən:
- “Əl-Ğaniyy olan Allah bütün aləmlərə ehtiyacsızdır.”
- Müasir danışıq dili:
- “Əli müəllim varlı deyildi, amma mənəvi baxımdan ğəni bir insandı.”
- Şeirdən:
- “Qəlbim ğəni olsa, dünya mənim olar.”
“Ğəni” sözü ilə bağlı maraqlı faktlar
- İslamda Allahın 99 adından biri: “Əl-Ğaniyy” – ehtiyacsız və müstəqil.
- Şərq poeziyasında rəmzi anlam: Maddi zənginliklə deyil, daxili zənginliklə ölçülən yüksək dəyərləri ifadə edir.
- Fars və türk poeziyasında sinonimlərlə yanaşı işlədilir: “Bəy”, “rind”, “sahib”, “möhtac olmayan” ifadələri ilə yanaşı yer alır.
- Qədim divanlarda: Füzuli, Nəsimi, Hətəmi kimi şairlərin yaradıcılığında istifadə olunub.
“Ğəni” ilə əlaqəli adlar və soyadlar
“Ğəni” sözü bəzən ad və soyad formasında da işlənir. Xüsusilə dinə və ədəbiyyata bağlı ailələr bu sözə üstünlük verirlər:
- Ad formasında:
- Ğəni bəy
- Ğəni müəllim
- Məhəmməd Ğəni (klassik ad forması)
- Soyad formasında:
- Ğəniyev / Ğəniyeva
- Ğəni-zadə
Bu adların daşıyıcıları çox zaman alicənablıq, savadlılıq və ehtiyacsızlıqla əlaqələndirilirlər.
“Ğəni” sözü Azərbaycan dilinin həm tarixi, həm də semantik baxımdan çox maraqlı sözlərindən biridir. Onun kökü İslam mədəniyyətinə dayanır, amma həm dini, həm ədəbi, həm də gündəlik kontekstdə özünəməxsus yer tutur. Bu söz təkcə “varlı” anlamını vermir, eyni zamanda ehtiyacsız, mənəvi cəhətdən dolğun, alicənab bir varlığı da təsvir edir.
Bugünkü nəsil arasında bu söz o qədər də geniş istifadə olunmasa da, onun mənası və simvolizmi yenə də öz dəyərini qoruyur. “Ğəni” – sadəcə bir söz deyil, zənginliyin və ehtiyacsızlığın təcəssümüdür.
