Gəlir vergisi dövlətin maliyyə dayanıqlığını təmin edən, eyni zamanda vətəndaşla hökumət arasında sosial müqavilənin mühüm sütunlarından sayılan maliyyə alətidir. Azərbaycan iqtisadiyyatında 2025-ci ilin strateji məqsədləri – qeyri-neft sektorunun dərinləşdirilməsi, kiçik və orta sahibkarlığın genişlənməsi, insan kapitalına yönəlmiş büdcə xərclərinin artması – məhz gəlir vergisinin sabit və şəffaf toplanmasından asılıdır. İstər maaşlı işçi, istər fərdi mülkiyyətçi, istərsə də sərbəst sənətçi üçün vergi öhdəliyini anlamaq maliyyə planlaşdırmasının ayrılmaz parçasıdır; çünki düzgün hesablanmış və vaxtında ödənilmiş vergi cərimə riskini aradan qaldırır, kredit reytinqini yaxşılaşdırır və dövlət xidmətlərinə çıxışı asanlaşdırır. Azərbaycan Vergi Məcəlləsində gəlir vergisinə dair müddəalar dünya təcrübəsinə uyğun şəkildə rezidentlik konsepsiyasına, proqressiv vergi dərəcələrinə və güzəşt mexanizmlərinə əsaslanır. 2019-2026-cı illər üçün tətbiq edilən müvəqqəti imtiyazlar – xüsusən qeyri-neft özəl sektorunda aylıq 8 000 AZN-dək əməkhaqqına 0 % dərəcə – həm yerli, həm də xarici investisiya mühitini canlandırmaq məqsədi daşıyır. Neft-qaz, dövlət və bank sektoru işçiləri üçün isə ənənəvi proqressiv şkala qüvvədə qalır; 2 500 AZN-dək gəlir 14 %, ondan yuxarı hissə 25 % dərəcə ilə hesablansa da, qeyri-rəsmi iqtisadiyyatın leqallaşdırılması yönündə monitorinq sistemi gücləndirilib. Bütün bunlar hüquqi şəffaflığa xidmət etməklə yanaşı fond bazarının, ipoteka proqramlarının və elektron kommersiyanın vergitutma bazasını genişləndirir. Mövcud rəqəmsal platformalar – “myGov”, “E-taxes”, “ASAN imza” – vergi subyektinə ofisə getmədən bəyannamə təqdim etməyə, vergi hesabını onlayn ödəməyə və əvvəlcədən doldurulmuş hesabatları bir kliklə təsdiqləməyə imkan yaradır. Beləliklə, gəlir vergisi tək hiss olunan maliyyə öhdəliyi deyil, eyni zamanda idarəetmənin rəqəmsal transformasiyasını sürətləndirən vacib mexanizmdir.
Gəlir vergisinin hüquqi çərçivəsi
Vergitutma qaydaları Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin III bölməsində ətraflı tənzimlənir. Maddələrdə gəlir növləri, rezidentlik meyarları, güzəştlər, cərimə sanksiyaları konkret göstərilir. Dövlət Vergi Xidməti qanunun icrasına nəzarəti həyata keçirir, elektron kabinetdə vergi borcu, faiz, maliyyə sanksiyası kimi bütün göstəricilər real vaxtda əks olunur.
2025-ci il dəyişiklikləri hüquqi şəffaflığı artırmaq məqsədilə bəyannamə müddətlərini vahid tarixə – 31 mart – fiksə etdi və elektron imzanın tətbiqini məcburi etdi. İnkişaf paketi həmçinin rəqəmsal servis haqqının (e-xidmət rüsumu) ləğvini, borc restrukturizasiyası üçün on iki aylıq faizsiz təqvim cədvəlini və gəlir bəyannaməsində “öncədən doldur” modulunu hüquqi qüvvəyə mindirdi.
Rezidentlik anlayışı və vergi subyektləri
Vergi rezidenti il ərzində ölkədə 183 gündən çox yaşayan, yaxud daimi yaşayış yeri Azərbaycan olan fiziki şəxs sayılır. Rezidentlər bütün dünya üzrə əldə etdikləri gəlirlərə görə vergi ödəməlidir; qeyri-rezidentlər isə yalnız Azərbaycan mənbəli gəliri bəyan edirlər. Rezidentlik statusu “myGov” sistemində avtomatik formalaşan giriş-çıxış reyestrindən çıxarışla təsdiqlənir.
Əmək müqaviləsi ilə çalışan işçi, mülki-hüquqi xarakterli müqavilə bağlayan freelancer, habelə sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlir götürən fərdi sahibkar gəlir vergisinin subyektidir. Beynəlxalq müqavilə əsasında göndərilən mütəxəssislər DTA (İkiqat Vergitutmanın Aradan Qaldırılması) sazişlərindən yararlana bilər, lakin bunun üçün “Rezidentlik Sertifikatı” elektron formada yüklənməlidir.
Vergi dərəcələri və hesablanma metodikası
Neft-qaz, dövlət, bank sektoru: aylıq gəlir
— 2 500 AZN-dək: 14 %
— 2 500 AZN-dən yuxarı: 350 AZN + 25 % (2 500-ü aşan məbləğdən)
Qeyri-neft özəl sektor (2019-2026 imtiyaz müddəti):
— 8 000 AZN-dək: 0 %
— 8 000 AZN-dən yuxarı: 14 %
Fərdi sahibkarlar illik dövriyyədən asılı olaraq birmərhələli 20 % dərəcə ilə, sadələşdirilmiş vergi subyektləri isə 200 000 AZN-dək dövriyyədə 2 % dərəcə ilə gəlir vergisindən azaddır.
Hesablanma qaydası sadədir: maaş 2 800 AZN olduqda əvvəlcə 2 500 AZN üçün 350 AZN, sonra artıq 300 AZN-in 25 %-i (75 AZN) toplanır – ümumi vergi 425 AZN təşkil edir. Qeyri-neft sektorundakı işçinin 6 500 AZN əməkhaqqı üzrə vergi isə imtiyaz səbəbindən 0 AZN olur.
Gəlir növləri və vergitutma bazası
Əməkhaqqı, müəllif honorarı, dividendlər, royalty, icarə haqqı, əmlakın satışı, lotereya uduşları və ya e-kommersiya vasitəsilə əldə olunan gəlir vergiyə cəlb oluna bilər. Əməkhaqqında vergi mənbəyi üzrə (yəni işəgötürən tərəfindən) tutulur, digər gəlirlər bəyannamə yolu ilə bəyan edilir. Yuxarı risk kateqoriyalı sektor – rəqəmsal kontent satışı, kriptovalyuta spekulyasiyası, onlayn kurs gəlirləri – xüsusi nəzarətə götürülüb; burada ödəniş provayderləri məlumatları elektron reyestrə ötürür.
Vergitutma bazası müəyyən edilərkən ianələr, aliment, sosial müavinət, digər qanunvericiliklə azadolmalar məbləğdən çıxılır. Məsələn, elmi araşdırma qrantı gəlirdən tam azaddır, habelə hər bir azyaşlı uşağa görə aylıq 203 AZN vergi güzəşti nəzərdə tutulur.
İstisnalar, güzəştlər və vergi kreditləri
Startap şəhadətnaməsi almış yenilikçi şirkətdə çalışan proqramçılar beş il müddətinə gəlir vergisindən tam azaddır; güzəşt “struktura inteqrasiya olunmuş yaradıcılıq komandası” kimi qeydə alınan dizayner və marketinq mütəxəssislərinə də şamil edilir.
Ailə borcunun yığcamlaşdırılması məqsədilə ipoteka faizi və təhsil haqqı xərcləri üçün 36 ayadək vergi kreditindən yararlanmaq olar. Həmçinin işəgötürənin işçi adına hesabladığı könüllü pensiya haqları (maaşın 15 %-i həddində) vergiyə cəlb olunmur.
Bəyanetmə və ödəniş prosedurları
Elektron kabinetə daxil olub “Fiziki şəxsin illik gəlir bəyannaməsi” forması seçilir, müvafiq xanalar əvvəlcədən gəlir məlumatı ilə dolu olur; vergi ödəyicisi yalnız dəqiqləşdirmə aparır. Ödəniş POS-terminal, bank köçürməsi və ya “AsanPay” vasitəsilə mümkündür.
İşçi üçün maaşdan mənbədə tutulmuş verginin DSMF (Dövlət Sosial Müdafiə Fondu) və icbari tibbi sığorta kəsintiləri ilə qarışdırılmaması vacibdir. Səhv hesablamanın qarşısı “e-receipt” sistemində vergi, sosial və tibbi paketlərin kodla ayrılması ilə alınır.
Cərimələr və məsuliyyət mexanizmi
Bəyannamənin gecikdirilməsi 40 gündən artıq olduqda 40 AZN, 40-180 gün arası gecikmədə 100 AZN, 180 günü keçərsə 40 % əlavə maliyyə sanksiyası tətbiq olunur. Yanlış məlumatla vergi azaldılıbsa, çatışmayan hissə +10 % faizlə birlikdə geri tutulur.
Külli miqdarda (10 000 AZN və yuxarı) vergidən yayınma Cinayət Məcəlləsinin 213-cü maddəsinə əsasən üç ildən yeddi ilədək azadlıqdan məhrumetməyə səbəb ola bilər, lakin ziyan tam ödənilərsə cəza şərti tətbiq oluna bilər.
2025-ci il yenilikləri və gələcək tendensiyalar
— “Smart VAT-PIT kəsişmə” modulu vergidən yayınma hallarını AI alqoritmləri ilə aşkarlayır.
— Qeyri-neft sektorundakı 0 %-lik imtiyaz müddətinin 2026-dan sonra tədricən 7 % minimum dərəcəyə keçəcəyi elan olunub, lakin son qərar parlament müzakirəsindədir.
— Kriptovalyutadan əldə olunan gəlir üçün rüblük avans ödənişi pilot layihə kimi sınaqdan keçirilir.
— ESG (Ətraf mühit, Sosial və Korporativ idarəetmə) meyarlarına cavab verən şirkətlərdə çalışanların maaşına 3%-lik vergi endirimi təşviqi paketi hazırlanır.
| Aylıq vergi dərəcələri (2025) | Qeyri-neft özəl sektor | Neft-qaz / Dövlət sektoru |
|---|---|---|
| 0–8 000 AZN | 0 % | 14 % |
| 8 000 AZN-dən yuxarı | 14 % | 25 % (əvvəlcə 350 AZN, sonra 25 %) |
Gəlir vergisi sadəcə büdcənin gəlir mənbəyi kimi deyil, həm də sosial ədalət və iqtisadi stimullaşdırma aləti kimi fəaliyyət göstərir. İmtiyazların məqsədi qeyri-neft sektoruna kapital axınını artırmaq, rəqəmsal iqtisadiyyatı böyütmək və əmək bazarında rəqabəti gücləndirməkdir. Bu tranzit dövrdə vergi ödəyicisinin öhdəliyini aydın başa düşməsi, elektron bəyannamə alətlərindən düzgün istifadə etməsi və güzəştlərdən vaxtında yararlanması həm şəxsi maliyyə rifahını, həm də milli iqtisadi dayanıqlığı möhkəmləndirir. Transparensiya mexanizmləri – əvvəlcədən doldurulmuş formalar, AI əsaslı risk təhlili, real vaxt bildirişləri – vergi mədəniyyətini formalaşdırır və cərimə təhlükəsini minimuma endirir. Gəlir vergisinin dinamik strukturu bizə göstərir ki, hüquqi bazanın çevikliyi makroiqtisadi mühitin dəyişkənliyinə adaptasiya gücüdür; burada 2025-ci il yenilikləri qlobal ESG meyarlarına inteqrasiya, rəqəmsal aktivlərin tənzimlənməsi və gənc startapların vergi yükünün azaldılması istiqamətində ciddi addımlardır. Vergi tələbini vaxtında yerinə yetirən, hüquqi güzəşt alətlərini bilən və gəlirini düzgün bəyan edən hər bir şəxs büdcə xəttində tək xərclər deyil, gələcək nəsillərin təhsil, səhiyyə və infrastruktur investisiyalarını da maliyyələşdirmiş olur. Beləcə, gəlir vergisi dövlətlə vətəndaş arasında sadə ödəniş akdi deyil; o, həm də inklüziv iqtisadi artımın, riskdən sığortalanmış sosial mühitin və innovativ təşəbbüslərin vədini özündə daşıyan qarşılıqlı etibar mexanizmidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Azərbaycan rezidentləri dünyada əldə etdikləri bütün gəlirlər, qeyri-rezidentlər isə yalnız ölkə mənbəli gəlir üzrə vergi ödəyir. Əmək müqaviləsi ilə çalışanlar, fərdi sahibkarlar, müəllif honorarı alanlar vergi subyekti sayılır. Sadələşdirilmiş rejim 200 000 AZN-dək dövriyyəsi olan mikro satıcılara ayrıca tətbiq olunur. Qeyri-kommersiya ianələri gəlir vergisindən azaddır.
2019-2026-cı illərdə qüvvədə olan imtiyaz özəl, qeyri-neft sahəsində çalışan maaşlı şəxslərə tətbiq edilir. Şərt budur ki, işəgötürən dövlət sektoru, SOCAR strukturu və ya neft-qaz xidmətçisi olmasın. Aylıq 8 000 AZN-dək gəlir vergidən azaddır, artıq hissə 14 % vergi ilə tutulur. Bu güzəştə IT, turizm, kənd təsərrüfatı, yaradıcı sənayelər daxildir.
Maaş üzrə vergi “mənbəyi üzrə” prinsipi ilə tutulur, yəni işəgötürən hər ay əməkhaqqından vergi və sosial sığorta kəsir və dövlət xəzinəsinə köçürür. İşçi il sonunda ayrıca bəyannamə təqdim etmir, lakin əlavə gəliri varsa, onu bəyan etməlidir. Bəyan edilməmiş yan gəlir vergi yoxlamasında penya ilə birlikdə tutulur.
Mülki-hüquqi müqavilə ilə işləyən freelancer xidmət haqqını əldə etdikdən sonrakı ilin 31 martınadək “Fiziki şəxsin illik gəlir bəyannaməsi” forması ilə elektron kabinetdə təqdim etməlidir. Onlayn platformadan ödəniş alındıqda, bank çıxarışı əsas sənəd sayılır. Güzəşt sərhəddən yuxarı qalan məbləğ 14 % və ya 25 % dərəcə ilə vergiyə cəlb edilir.
Rezident işçi özünün və ya birinci dərəcə qohumunun ölkədaxili təhsil xərci üçün vergi kreditindən yararlana bilər. Limit fərdin illik vergi öhdəliyinin 50 %-ni keçməməlidir. Kredit 36 ay müddətində hissə-hissə silinir və illik artım faizsiz tətbiq olunur.
Əgər şəxs il ərzində 183 gündən çox Azərbaycan ərazisində olubsa, “myGov” portalında avtomatik rezident statusu yaranır. Xaricdə uzunmüddətli qalma hallarında giriş-çıxış stikerlərinin skanı elektron kabinetə yüklənə bilər. İkiqat rezidentlik riski yaranarsa, DTA sazişləri tətbiq edilir.
Gecikmə 40 günədəkdirsə 40 AZN, 40–180 gün arası 100 AZN, 180-dən çoxdursa vergidən yayınmış məbləğin 40 %-i maliyyə sanksiyası kimi tətbiq edilir. Bununla yanaşı faiz hesablanır. Hüquq-mühafizə orqanları böyük məbləğdə yayınma aşkarlasa, cinayət işi aça bilər.
Hazırkı qaydaya görə kriptovalyutanın alış-satış fərqi kapitalla bağlı gəlir sayılır və illik bəyannamədə göstərilir. Rüblük avans ödənişi pilot layihədir, lakin 2026-dan etibarən məcburi ola bilər. Rəqəmsal cüzdandan bank hesabına köçürülən məbləğ maliyyə monitorinqində vergi orqanlarına ötürülür.
Startap şəhadətnaməsi alan hüquqi şəxs və ya fərdi sahibkar işçilərinin əməkhaqqını beş il müddətinə gəlir vergisindən azad edə bilir. Şəhadətnamənin etibarlığı “INN+kod” vasitəsilə elektron kabinetdə izlənilir. Beş illik dövr tamam olduqdan sonra standart dərəcələr tətbiq edilir.
Maliyyə Nazirliyi 2026-dan sonra qeyri-neft sektorunda 0 % dərəcə yerinə 7 % baza dərəcəsi təklif edir. Fərq mərhələli şəkildə beş illik dövrdə tətbiq olunacaq ki, biznes birdən-birə yük hiss etməsin. Parlament təsdiqləyərsə, sahibkarlar hazırlıq üçün minimum on iki ay keçid müddəti alacaqlar.
