Gətirmə Konusu: Təsərrüfat Faydaları, Risklər

Dağ çayının yamacdan sürətlə aşağı enərək düzənliyə çıxdığı yerdə axının kəskin ləngiməsi sanki təbiətin “tormoz” sistemini işə salır; sel suyunun gətirdiyi çınqıl, qum və lil qatları bu anda eninə yayılaraq nəhəng yelpik formasında toplanır. Geoloqlar bu qabarıq yelpi­yə bənzər relyef formasını gətirmə konusu (allüvial fan) adlandırırlar. Konusun zirvəsi – “apeks” – çayın dar kanyonla gətirdiyi materialın “sərhəd-keçid” nöqtəsidir; burada axın enerjisi azalır, çay öz yükünü yerə sərir və hər yeni sel tufanı konusun səthinə təzə qat əlavə edir. Gətirmə konusları Avstraliyanın quraq dağ ətəklərindən tutmuş Himalayın şimal yamaclarına, Sakit Okean sahillərindən Azərbaycan dağarası düzənliklərinə qədər geniş geografiyada yayılıb. Ölçüləri də eyni dərəcədə dəyişkəndir: bəziləri kənd təsərrüfatı sahəsini dolduran on metrlik yelpikdir, bəziləri isə minlərlə kvadratkilometrlik nəhəng çökəkliklər yaradır. Bu formalar yalnız geomorfoloqları maraqlandırmır; mühəndislər üçün torpaq sürüşməsi və daşqın riski, hidrogeoloqlar üçün sulu-gilli akvifer, fermerlər üçün münbit çöküntü, arxeoloqlar üçün qədim məskənlərin sirri deməkdir. Sediment qatlarının qalınlığı, tərkibinin kobuddan incəyə doğru tədricən dəyişməsi, qısa müddətdə yaranan, lakin uzunmüddətli arxeoloji salnamə saxlayan laylar gətirmə konusunu həm epizodik fəlakətin, həm də geoloji zamanın səssiz xronikasına çevirir. Azərbaycanda Kür-Araz ovalığı, Qanıx-Əyriçay və Qazax-Qarabağ fiziki-coğrafi rayonları bu landşaft elementini özünün təbii memarlıq detalı kimi qoruyur və geniş araşdırma imkanları açır. Beləcə, dağ çayının bircə sel reysi ilə başlamış proses minilliklər ərzində morfoloji şah əsərə çevrilir və insanı su, torpaq, dağ üçlüyünün tamaşasına dəvət edir.

Gətirmə konusunun geoloji tərifi və formalaşma mexanizmi

Gətirmə konusu dağ yamacı ilə məhdud dərə arasında daşınan qırıntı materialının düzənlik səthinə çıxdığı anda ictimai yelpikvari çöküntü toplamasıdır. Fanın zirvəsində axın sürəti yüksək olsa da, maili dərəni tərk edərkən gradient birdən-birə azalır və su öz yükünü buraxmağa məcbur olur.
Prosesin əsas motoru yüksək enerjili sel, kütlə sürüşməsi və sheet-flood axınlarıdır; nəticədə ən kobud çınqıl və bloklar apeksdə, qum və silty fraksiyalar isə distal zonada yerləşir. Qısa nəqliyyat məsafəsi və kəskin enerji itkisi səbəbindən çöküntülər zəif çeşidlənmiş, kalın qatlarda ters fraksiyalı “reverse grading” göstərir. 

Struktura və sediment qatlarının xüsusiyyətləri

Konusun radial profili apeksdə 10–25°, kənarlarda isə 1–3° meyl göstərən konkav-ensiz yamacdan ibarətdir. Üst hissədə debris-flow lobları, orta zonada braid çay dilimləri, aşağıda isə incə allüvial süxurlar ardıcıllığı müşahidə edilir. 
Sediment yığınlarının qalınlığı bəzi böyük fanlarda min metrə çatsa da, normalda 10–150 metr arasında dəyişir. Hidravlik model tədqiqatları göstərir ki, hər 5 mərtəbəlik “fanhead” artımı konusun distal hissəsində suyun infiltrasiya qabiliyyətini 8–10 % yüksəldir və yeraltı su anbarına çevrilməsini sürətləndirir. 

Hidroloji və geomorfoloji proseslərin rolu

Gətirmə konusunun həyat dövrü epizodik, lakin enerjili sel hadisələrindən asılıdır. Subtropik iqlim zonasında hər 10 ildən bir təkrarlanan yüzillik yağış hadisəsi konusun səthində 5–7 sm qalınlığında yeni çöküntü şpalları yaradır. 
Axın yolları konusda sabit deyil; radial kanallar seldən-selə yerini dəyişir və beləliklə, konus bütövlükdə “özünü tikən geostruktur” kimi böyüyür. Süni bənd və drenaj müdaxiləsi bu dinamik tarazlığı pozduqda, axın birdəfəlik istiqamət götürərək ətraf kənd təsərrüfatı torpaqlarını sürətlə eroziyaya uğrada bilər.

İqlim və tektonik mühitin təsiri

Quraq-arid iqlimdə formalaşan konuslar dik və qalın, rütubətli zonalarda isə maili və geniş olur; çünki nəmli mühitdə sel enerjisi aşağı, illik sediment tədarükü çox, lakin dispersdir.
Aktiv tektonik qalxma zonalarında – məsələn, Talış dağlarının cavan anticlinlərində – konus materialı tez-tez gənc kanyona kəsilir, nəticədə pilləvari terrasa sistemi yaranır. Bu pillələr paleotektonik sürət və iqlim pəncərələri barədə dolğun məlumat verir.

Azərbaycanın gətirmə konusları: regional nümunələr

Kürün sağ qolları – Tovuz, Ağstafa və Həkəri – Qazax-Qarabağ zonasında birləşərək geniş konus-allüvial fan mozaikası yaradır; burada konus səthinin parçalanma sıxlığı morfometrik xəritələrə əsasən 2,3 km/km²-dir. 
Qanıx-Əyriçay sistemində 400 km² sahəni örtən konuslar kütləvi lil-qum qatları ilə seçilir, buna görə də alüvial su anbarlarının sızma əmsalı 3–4 dəfə yüksəlib və kənd suvarmasında mühüm rol oynayır. 

Təsərrüfat və infrastruktur riskləri

Konus səthinin qeyri-müntəzəm suayrıcı sistemi sel riskini dramatik artırır; 2022-ci ilin yazında Qusar rayonunda arxitekturası dəyişdirilmiş fan kanalı yığılan sel sularını magistral yola yönəldərək altı körpünü yararsız hala saldı. Peykdən alınan görüntülər hadisədən sonra konusda 1,2 ha eroziya ocağı göstərdi. 
Kənd təsərrüfatı baxımından, konus qatları zirə torpaqları kimi münbit olsa da, yüksək drenaj qabiliyyəti səbəbindən suvarma norması düzənliklə müqayisədə 20 % çox tələb edir. Amma mineral zənginliyi və təbii filtrasiya üzümçülük və meyvəçilikdə məhsul keyfiyyətini yüksəldir. 

Ekoloji və hidrogeoloji əhəmiyyət

Konus altındakı kobud-porlu süxurlar mikrofiltr kimi işləyərək yağış sularını yeraltı akviferə daxil edir. Bu akviferlər keyfiyyətcə az minerallı, nitratsız olur və kənd icmaları üçün alternativ içməli su mənbəyi təşkil edir. Hidrogeoloji tədqiqatlar göstərir ki, Bakının Quşçuluq vadisində konus akviferi gün ərzində 1,1 milyon m³ su filtrasiyası potensialına malikdir.
Bundan əlavə, fan səthi nadir psammofil bitki icmaları üçün mikrohabitat yaradır; Samur-Dəvəçi sahil konuslarında endemik Alyssum turcicum populyasiyası məhz qumlu-çınqıllı substrat sayəsində yayılıb.

Kartoqrafik və uzaqdan zondlama metodları ilə tədqiqat

Morfometriyanın müasir üsulları konusun radius, sahə, hündürlük modulu kimi göstəriciləri 10 m həlli olan SRTM DEM məlumatından çıxarmağa imkan verir. Yüksəklik profilinin konkavlıq əmsalı (C value) 0,25-dən kiçikdirsə, konus “gənc”, 0,25-dən böyükdürsə “yetkin” sayılır. 
Çoxspektral Sentinel-2 indeksləri (NDVI, BSI) səth dinamikasını izləməyə kömək edir; yüksək BSI zonaları yeni çınqıl materialı, yüksək NDVI isə bitki örtüyü ilə örtülmüş stabil qol sahələrini göstərir. Bu, torpaq istifadəsi planlamasında mühəndislərə risk bölgələrini əvvəlcədən xəritələməyə şərait yaradır. 

Gətirmə konusu dağın enerjili böyüründən düzənliyin sakit nəfəsinə qədər uzanan kəskin keçidin təbii “müraciətnaməsidir”. Bu landşaft elementini yalnız geoloqların xəritəsi, hidroloqların modelinə həvalə etmək yetərli deyil; çünki insanın kənd təsərrüfatı, infrastruktur planlaması, içməli su ehtiyatı və hətta mədəni irsinin qorunması üçün açar funksiyalar daşıyır. Fanın formalaşması təbiətin “akselerator-tormoz” mexanizminə – selin sürətinə və maililik əmsalına – bağlı olsa da, onun gələcək taleyi iqlim dəyişkənliyi, tektonik canlılıq və antropogen təsirlərdən asılı olaraq yazılacaq. Morfometrik göstəricilər kənardan sadə rəqəm silsiləsi kimi görünə bilər, lakin hər radius artımı, hər konkavlıq fərqi dağın tarixini, çayın ruhunu, düzənliyin tale dəftərini içində daşıyır. Azərbaycanda bu konuslar həm torpağın minerallaşdırılmış sətirində dolğun məhsul becərir, həm də logistika xətlərini çətinləşdirən sel mənzərələri yaradır; demək, fayda və risk eyni poladın iki üzü kimi yanaşı durur. Geomorfologiya, uzaqdan zondlama və mühəndislik elmlərinin kəsişməsi isə bu dual təbiəti idarə etməyin, tarazlaşdırmağın yeganə sınaq metodudur. Gələcəyin ssenariləri göstərir ki, düzgün planlaşdırılmış fan menecmenti içməli su akviferlərini qorumaq, sel riskini azaltmaq, yerli biogeoçeşidliliyi zənginləşdirmək kimi çoxşaxəli fayda verə bilər. Axı təbiətin böyük toxumasında hər çınqıl dənəsi, hər yelpik qatının öz yeri var, insan isə yalnız o toxumanın zərif ipliyini qoparmadan düzəliş etmək məsuliyyətini daşıyır.

Ən Çox Verilən Suallar