Dil və mədəniyyətimizin zəngin xəzinəsində hər bir söz, ifadə və deyim özünəməxsus yeri ilə seçilir. Azərbaycan xalq danışığında bəzən nadir hallarda işlənən, köhnə sözlərə rast gəlmək mümkündür ki, bu ifadələr həm dilin tarixi inkişafını, həm də xalqın sosial-psixoloji münasibətlərini açıq şəkildə əks etdirir. Belə sözlərdən biri də “ğəylə”dir. Əhalinin müxtəlif təbəqələrində, xüsusilə də kənd yerlərində və yaşlı nəslin gündəlik danışığında bu söz hələ də rast gəlinir. Əksər hallarda ğəylə sözü tənqid, lağ, ibrət, xəbərdarlıq və ya məsləhət xarakteri daşıyan ifadələrin içində işlədilir və bir davranış, xasiyyət, ya da cəmiyyət içində olan bir halın təsvirində istifadə olunur. Sözün mənşəyi, tarixi kökləri və işlənmə kontekstləri barədə məlumatlar həm dilçilik, həm də folklor baxımından maraq doğurur. Bəzən “ğəylə” sözü mövcud olduğu bölgədən-bölgəyə fərqli məna çalarları daşıyır və xalq arasında müxtəlif zarafatlarda, məclis söhbətlərində, atalar sözlərində və lətifələrdə yer alır. Araşdırmalar göstərir ki, bu sözün təkcə leksik mənası deyil, həm də ictimai münasibətləri, insanların bir-biri ilə ünsiyyətdə olan incə məqamları əks etdirmək gücü var. İstifadə olunduğu yerdə bəzən tənqid, bəzən də məzəmmət və ya istehza hiss edilir. Müasir dövrdə, yeni nəsil arasında bu söz nisbətən az işlədilsə də, xalqın yaddaşında və dilinin canlılığında hələ də öz yerini qoruyub saxlayır.
Ğəylə sözünün etimologiyası və mənası
“Ğəylə” sözü Azərbaycan dilində ənənəvi olaraq müəyyən davranış forması, xüsusilə də mənasız, boş yerə danışmaq, əbəs yerə bir işlə məşğul olmaq anlamında işlədilir. Bəzi mənbələrdə ğəylə həm də “qarayaxma”, “boş-boş danışma”, “tənqid etmək”, “özünü göstərə-göstərə danışmaq” kimi mənalarda istifadə olunur. Bu söz əsasən danışıq dilində rast gəlinir və yazılı mətnlərdə nadir hallarda işlədilir.
Sözün etimologiyası tam dəqiqliklə bilinməsə də, kökü qədim türkdilli leksik fonda dayanır. Əhalinin müxtəlif bölgələrində ğəylə sözü bəzən fərqli fonetik formalarla (məsələn, “ğeylə”, “qəylə”) da səslənir. Maraqlıdır ki, bəzi hallarda bu söz təkcə mənasız danışıq deyil, həm də ağıllı tənqid və ya məzəli zarafat anlamında da işlədilir.
Cəmiyyətdə ğəylənin sosial rolu
Ğəylə yalnız mənfi məna daşımır; bəzən insanlara cəmiyyət içində öz mövqelərini ifadə etmək üçün bir vasitə rolunu oynayır. Xüsusilə kənd məclislərində, yaşlıların toplandığı yerlərdə bir-biri ilə söz atmaq, məzəmmət etmək, zarafatlaşmaq, hətta sosial mesaj vermək üçün ğəylə işlədilir. Əksər hallarda bu, münasibətlərin isti və səmimi şəkildə davam etməsinə xidmət edir.
Bəzən ğəylə sözünün həddini aşması, yəni bir insanın davamlı olaraq məntiqsiz və ya əsassız danışması cəmiyyət tərəfindən xoş qarşılanmır. Belə hallarda “ğəyləmə!” kimi xəbərdarlıq ifadələri ilə qarşı tərəf tənbeh edilir. Bu da göstərir ki, cəmiyyətdə ğəylə anlayışı müəyyən bir ölçüdə qəbul olunur, lakin normadan artıq olanda sosial tənqidə səbəb olur.
Folklorda və atalar sözlərində ğəylə
Azərbaycan xalq ədəbiyyatında, xüsusilə folklorda və atalar sözlərində ğəylə motivi tez-tez işlədilir. Bu ifadə, həyat təcrübəsindən qaynaqlanan, insanları mənasız danışıqdan çəkinməyə səsləyən, bəzən isə lağ-məzə içində istifadə olunan aforizmlərdə yer alır. Məsələn, “Quru ğəylə səs gətirər, fayda gətirməz”, “Ğəylə danışanın işinə baxan olmaz” kimi ifadələr xalqın hikmətini əks etdirir.
Bu tip deyimlər insanların bir-birilə ünsiyyətində həddi aşmamağı, danışanda məna və məqsədli olmağı təbliğ edir. Eyni zamanda, ğəylə mövzusu lətifələrdə, bayatılarda və bədii xalq yaradıcılığında incə yumor vasitəsi kimi də çıxış edir.
Ğəylə və nitq mədəniyyəti
Nitq mədəniyyəti bir toplumun sosial-mədəni inkişaf səviyyəsinin göstəricilərindən biridir. Danışıq zamanı ğəylənin həddi aşması insanın etibarını azalda bilər. Cəmiyyətin etibar etdiyi, nüfuzlu insanlar arasında mənasız danışıqdan uzaq olmaq, daha səmərəli və ağıllı fikir söyləmək ənənəvi dəyər hesab edilir.
Uşaqlara və gənclərə tərbiyə zamanı valideynlər tez-tez “ğəylə danışma”, “boş-boş danışmaq olmaz” kimi xəbərdarlıq edirlər. Bu da göstərir ki, ğəylə, həm ailə, həm də cəmiyyət səviyyəsində nitq mədəniyyətinin bir hissəsi kimi dəyərləndirilir.
Müasir dövrdə ğəylənin işlənmə tezliyi
XXI əsrdə dil sürətlə dəyişir və bir sıra qədim sözlər gündəlik istifadə dairəsindən çıxmağa başlayır. ğəylə sözü də müasir gənclər arasında nisbətən az işlədilir, əsasən yaşlı nəslin, kənd yerlərinin və folklorla maraqlananların lüğətində rast gəlinir. Bəzi regionlarda isə bu söz hələ də canlıdır və gündəlik danışığın bir parçasıdır.
Sosial şəbəkələrin, rəqəmsal medianın inkişafı, yeni üslub və terminlərin yayılması nəticəsində ğəylə sözü öz əvvəlki populyarlığını tədricən itirir. Lakin ədəbi-bədii əsərlərdə, folklor nümunələrində və dialektlərdə bu söz hələ də yaşamağa davam edir.
Dilçilik baxımından ğəylənin təhlili
Dilçilik elminin nöqteyi-nəzərindən ğəylə sözü məna və funksional cəhətdən maraqlı araşdırma obyektidir. Bu söz Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin tarixiliyini və çoxqatlılığını nümayiş etdirir. Eyni zamanda, ğəylə nitqdə emosional yükü artıran vasitə kimi də çıxış edir.
Leksikoloji araşdırmalar göstərir ki, ğəylə sözünün sinonimləri arasında “boşboğazlıq”, “çərənləmə”, “şirinsözlü olma” və s. ifadələr var. Onun antonimi isə “dərrakəli danışmaq”, “müdrik söz söyləmək” kimi qəbul olunur.
Ədəbi nümunələrdə və publisistikada ğəylə
Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusilə bədii nəsrdə, publisistikada və satirik əsərlərdə ğəylə obrazı müxtəlif formalarda işlədilib. Yazıçılar və publisistlər cəmiyyətin sosial problemlərini tənqid etmək üçün tez-tez bu motivə müraciət edirlər. Belə nümunələrdə ğəylə təkcə bir insanın xasiyyəti deyil, bəzən bütöv bir sosial qrupun davranış modelini əks etdirir.
Satirik əsərlərdə, zarafatlarda və səhnə tamaşalarında ğəylə məzəli və düşündürücü situasiyaların yaradılmasında istifadə olunur. Bu, auditoriyaya həm gülüş, həm də ictimai mesaj çatdırır.
Sosial media və ğəylə
Son illərdə sosial mediada da ğəylə anlayışının yeni çalarları yaranıb. Müxtəlif forumlarda, sosial şəbəkə paylaşımlarında mənasız və uzun-uzadı mübahisələrə “ğəylə etmək” kimi münasibət bildirilir. Bəzən bu, bir növ “trolluq”, yersiz mübahisə və ya əsassız söz yarışı kimi qiymətləndirilir.
Bununla yanaşı, bəzi sosial media istifadəçiləri ğəyləni zarafat, meme və ya ironiya forması kimi istifadə edirlər. Bu hal, klassik ğəylə ilə müqayisədə, daha çox yumoristik və qeyri-rəsmi məna daşıyır.
Ğəylə ilə bağlı əsas məqamların xülasəsi
| Kontekst | Mənası | İşlənmə sahəsi |
|---|---|---|
| Əsas lüğəvi məna | Boş, məntiqsiz danışıq, qarayaxma | Gündəlik danışıq, folklor |
| Sosial rol | Zarafat, tənqid, lağ | Məclis, ailə, kənd həyatı |
| Nitq mədəniyyəti | Mənasız danışığa xəbərdarlıq | Valideyn tərbiyəsi, məktəb |
| Ədəbi-bədii | Satira, lətifə, publisistika | Ədəbiyyat, teatr |
| Müasir dövr | Virtual ünsiyyətdə ironiya | Sosial media, forumlar |
Dilimizin dərin qatlarında qorunan və nəsildən-nəslə ötürülən ğəylə sözü həm tarixi, həm də müasir kontekstdə dəyərli dil nümunəsidir. Bu söz, bəzən cəmiyyətin tənqidi münasibətini, bəzən yumor və ironiyasını, bəzən də məsləhət və xəbərdarlıq ehtiyacını ifadə edir. Uşaqlara və gənclərə nitq mədəniyyətinin əsasları öyrədilərkən, “ğəylə danışma” deyimi hələ də aktualdır və dərin mənalar daşıyır. Folklorda və bədii əsərlərdə isə bu söz bəzən insanın zəif cəhətlərini, bəzən də sosial ironiyanı göstərmək üçün işlədilir. Müasir texnologiya və kommunikasiya vasitələrinin yayılması ilə ğəylənin klassik məzmunu bir qədər dəyişsə də, əsas mahiyyəti qorunub saxlanılır. Hər bir insan gündəlik ünsiyyətdə, xüsusilə də ictimai yerlərdə və sosial mediada öz nitqinə diqqət yetirməli, mənasız və əsassız danışıqdan uzaq olmağa çalışmalıdır. Cəmiyyətin sağlam inkişafı, bir-birinə hörmət və anlayış mədəniyyəti üçün ağıllı, dərin mənalı və faydalı ünsiyyət vacibdir. Bunun üçün də ğəylə etməkdən çəkinmək və danışığın keyfiyyətinə önəm vermək lazımdır. Ən sonda, bu söz Azərbaycan dilinin bədii və məişət boyalarını zənginləşdirən, milli düşüncəmizin aynası olan xüsusi ifadə kimi əhəmiyyətini qorumağa davam edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ğəylə sözü Azərbaycan dilində əsasən mənasız və ya boş danışmaq, əsassız bir məsələ barədə söz atmaq, lağ və ya tənqid etmək kimi işlədilir. Bu ifadə əsasən gündəlik danışıqda, xüsusilə də kənd yerlərində və yaşlı nəslin dilində geniş yayılıb. Sözün istifadəsində bəzən tənqid, bəzən də zarafat, hətta xəbərdarlıq tonu hiss olunur. Cəmiyyətin etik qaydalarını qorumaq üçün ğəylə etməkdən çəkinmək tövsiyə olunur.
Əsasən ailə və məclis söhbətlərində, zarafatlarda, atalar sözlərində və lətifələrdə istifadə olunur. Bir şəxsin məqsədsiz, uzun-uzadı və ya məntiqsiz danışması zamanı adətən ‘ğəyləmə!’ ifadəsi ilə qarşı tərəf xəbərdar edilir. Həmçinin mənasız, nəticəsiz mübahisələrdə də bu söz işlədilə bilər. Bu, sosial münasibətlərdə səmimi, lakin ölçülü olmağı təşviq edir.
Sözün kökü qədim türkdilli lüğətə dayanır və Azərbaycan folklorunda, eləcə də dialektlərdə fərqli formalarda işlədilib. Min illərlə xalq arasında şifahi formada nəsildən-nəslə ötürülüb. Əvvəllər həm sosial münasibətləri, həm də tənqidi, məzəli və ya xəbərdarlıq xarakterli məqamları ifadə etmək üçün istifadə olunub. Müasir dilçilikdə də ğəylə sözü orijinal və bədii ifadə nümunəsi kimi dəyərləndirilir.
Azərbaycan folklorunda ğəylə zarafat, məzəmmət və ya nəticəsiz danışıq mənasında tez-tez istifadə olunur. Atalar sözlərində və lətifələrdə bu söz insanları ehtiyatsız, mənasız danışıqdan çəkinməyə çağırır. Eyni zamanda, incə yumor və ironiyanın ifadəsi kimi də çıxış edir. Folklorun bir hissəsi olaraq, cəmiyyətin dəyər və münasibətlərini özündə əks etdirir.
Müasir zamanda ğəylə əsasən yaşlı nəslin, kənd yerlərinin və folklorla maraqlananların danışığında daha çox rast gəlinir. Sosial mediada isə, bəzən mənasız və uzun-uzadı mübahisələrə və ya zarafatlara münasibət bildirmək üçün işlədilir. Gənc nəslin gündəlik dilində bu söz nisbətən az işlədilir. Lakin bədii, publisistik və satirik əsərlərdə hələ də geniş şəkildə istifadə olunur.
Ğəylə sözünün sinonimləri arasında ‘boşboğazlıq’, ‘çərənləmə’, ‘quru danışıq’, ‘şirinsözlülük’ və b. yer alır. Bu sinonimlərin hər biri müəyyən məqamda, fərqli kölgə mənası ilə istifadə edilir. Antinomik olaraq isə ‘dərrakəli danışmaq’, ‘müdrik söz söyləmək’, ‘məqsədli danışmaq’ kimi ifadələr işlədilə bilər. Bu qarşılıqlı münasibətlər dilin zənginliyini göstərir.
Ğəylə sözünün həddindən artıq və ya yersiz istifadəsi nitq mədəniyyətinə mənfi təsir göstərir. Çünki cəmiyyət ağıllı, dərrakəli və məqsədli danışığı yüksək qiymətləndirir. Mənasız və nəticəsiz danışıq, insanın etibarını və nüfuzunu azalda bilər. Buna görə də ailədə və məktəbdə uşaqlara nitq mədəniyyəti öyrədilərkən ‘ğəylə danışma’ xəbərdarlığı edilir.
Ədəbi və publisistik nümunələrdə ğəylə çox zaman satira, zarafat və sosial tənqid vasitəsi kimi işlədilir. Müəlliflər cəmiyyətin sosial problemlərini, mənasız mübahisələri və bəzən insanın zəif tərəflərini bu motiv vasitəsilə qabardırlar. Bu cür obrazlar oxucuya həm gülüş, həm də düşünmək imkanı yaradır. Ədəbi dillə ğəylə insan davranışının tənqidi prizmasından təqdim olunur.
Sosial mediada ğəylə bəzən ironiya, trolluq və ya mənasız müzakirə mənasında işlədilir. Onlayn diskussiyalarda, memlərdə və qeyri-ciddi şərhlərdə sözün yeni, yumoristik formalarını müşahidə etmək olur. Burada əsas vurğu ciddiyyətsiz və məqsədsiz danışıqlara edilir. Bu da dilin dinamikliyinin və dəyişkənliyinin göstəricisidir.
Uşaqlara nitq mədəniyyəti öyrədilərkən ‘ğəylə danışma’ xəbərdarlığı tez-tez edilir. Valideynlər və müəllimlər uşaqlara mənalı, məqsədli və səmimi danışmağın vacibliyini aşılayırlar. Bəzən xüsusi nümunələr göstərilir, bədii əsərlərdən və folklordan misallar gətirilir. Əsas məqsəd uşaqlarda məsuliyyətli və dərin mənalı ünsiyyət vərdişi formalaşdırmaqdır.
