Dilin əsas funksiyalarından biri informasiyanı dəqiq və dolğun şəkildə çatdırmaqdır. Lakin bəzən danışan və ya yazan şəxs hadisə, əşya, şəxs və ya anlayış barədə dəqiq məlumat vermək istəmir və ya bu məlumat ona məlum olmur. Belə hallarda qeyri-müəyyən əvəzliklər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Qeyri-müəyyən əvəzliklər ünsiyyətdə qeyri-müəyyənlik, ümumilik, bilinməzlik, məchulluq və ya qeyri-dəqiqlik məqamlarını ifadə etmək üçün istifadə olunur. Onlar nitqdə danışanın müəyyən bir obyekti və ya şəxsi dəqiq bildirmədiyini göstərir və beləliklə, ifadəyə xüsusi rəng, fərqlilik və bəzən də emosional ton verir.
Azərbaycan dilində qeyri-müəyyən əvəzliklər dilin canlılığı və müxtəlifliyi üçün mühüm rol oynayır. Bu əvəzliklər gündəlik danışıqda, bədii əsərlərdə, publisistik yazılarda, rəsmi sənədlərdə, hətta elmi üslubda belə tez-tez istifadə edilir. “Kimsə”, “birisi”, “kimlərsə”, “biraz”, “nə isə”, “hansısa” kimi sözlər danışanın ya dəqiq ad çəkmək istəmədiyini, ya da məlumatının olmamasını bildirir. Onların işlədilməsi mətnin üslubuna, məqsədinə və kommunikasiya ehtiyacına uyğun dəyişə bilir.
Dilin zənginliyində qeyri-müəyyən əvəzliklərin rolu yalnız məchulluq ifadə etməklə məhdudlaşmır. Bəzən bu əvəzliklər cümlədə vurğu və diqqət mərkəzini dəyişir, müəyyənliyi arxa plana çəkir, eyni zamanda dialoqda və ya monoloqda dinləyicinin marağını artırır. Dil öyrənənlər üçün də qeyri-müəyyən əvəzliklərin düzgün istifadəsi vacibdir. Bu əvəzliklərin düzgün seçilməsi, mətnin daha axıcı, təbii və təsirli olmasına imkan verir.
Qeyri-müəyyən əvəzliklərin istifadəsi müxtəlif sosial vəziyyətlərdə – rəsmi danışıqlarda, səmimi söhbətlərdə və ya bədii ifadələrdə dəyişə bilir. Onlar insanın məlumatlılığını, fikrinin dərəcəsini, hadisəyə münasibətini və bəzən də psixoloji halını əks etdirir. Müəlliflər və publisistlər bu əvəzliklərdən istifadə etməklə, hadisənin və ya şəraitin qeyri-müəyyən, naməlum və ya hər kəs üçün eyni olmayan məqamlarını vurğulayırlar.
Müasir Azərbaycan dilində qeyri-müəyyən əvəzliklər vasitəsilə insan psixologiyası, fərdi baxış və münasibətlər də öz əksini tapır. Onlar nitqə müxtəliflik, rəngarənglik və canlılıq qatır. Üstəlik, bu əvəzliklərin üslub imkanları genişdir, yəni yazıçı, publisist və ya adi bir insan bu vasitədən müxtəlif məqamlarda fərqli məqsədlər üçün istifadə edə bilər. Qeyri-müəyyən əvəzliklər dili yalnız informasiya ötürən vasitə deyil, həm də emosional, psixoloji, bədii ifadə vasitəsinə çevirir.Dilçiliyin tədqiqat obyektlərindən biri kimi qeyri-müəyyən əvəzliklər Azərbaycan dilinin strukturunda və inkişafında xüsusi yer tutur. Onların növləri, işlənmə qaydaları, semantik çalarları və digər əlamətləri araşdırılır, məktəb proqramlarında ayrıca mövzu kimi öyrədilir. Bu baxımdan qeyri-müəyyən əvəzlikləri dərindən öyrənmək həm yazıçı, həm müəllim, həm də tələbə üçün zəruridir. Onların funksiyalarını, növlərini və qrammatik xüsusiyyətlərini bilmək dilin imkanlarını daha səmərəli istifadə etməyə kömək edir.
Qeyri-müəyyən əvəzliklərin ümumi xarakteristikası
Qeyri-müəyyən əvəzliklər konkret şəxsi, əşyanı, hadisəni və ya anlayışı birbaşa bildirmir. Onlar danışan və ya yazan şəxsin məlumatı məhdud, qeyri-dəqiq və ya ümumi şəkildə təqdim etdiyini göstərir. Bu əvəzliklər vasitəsilə cümlədə bir növ “bulanıq” informasiya verilir. Məsələn, “Kimsə qapını döydü”, “Nə isə baş verdi” kimi cümlələrdə dəqiq subyekt və obyekt bilinmir.
Bu əvəzliklər insan, əşya, yer, miqdar, iş və hadisəni müəyyən etmədən bildirir. Onların əsas xüsusiyyəti dəqiq və konkret informasiya verməməsidir. Qeyri-müəyyən əvəzliklər həm tək, həm cəm, həm də müxtəlif hallarda işlədilə bilir. Onların cümlədə yeri, morfoloji xüsusiyyətləri və sintaktik funksiyaları da müxtəlif ola bilər.Qeyri-müəyyən əvəzliklər vasitəsilə ifadəyə məchulluq, qeyri-müəyyənlik və ya ümumilik əlavə edilir. Bu, cümlənin semantikasında xüsusi rəng, incəlik və ya yumşaqlıq yaradır. Bəzən danışan şəxs nədənsə subyekti və ya obyekti gizlətmək, bəzən isə sadəcə məlumatının məhdudluğunu göstərmək üçün bu əvəzliklərdən istifadə edir.
Qeyri-müəyyən əvəzliklərin növləri
Azərbaycan dilində qeyri-müəyyən əvəzliklər müxtəlif semantik xüsusiyyətlərinə görə bir neçə qrupa bölünür. Ən çox istifadə olunan qeyri-müəyyən əvəzliklər “kimsə”, “kimlərsə”, “birisi”, “hansısa”, “biraz”, “nə isə”, “bəziləri”, “kimlər isə”, “nələr isə”, “haradasa” və digərləridir. Onlar müxtəlif sual əvəzliklərinə qeyri-müəyyənlik bildirən şəkilçilər və əlavələr vasitəsilə düzəlir.
Qeyri-müəyyən əvəzliklərin növləri əsasən insanı bildirən (kimsə, kimlərsə, biri), əşyanı bildirən (nə isə, nələrsə, bir şey), yeri bildirən (haradasa, bir yerdə), miqdarı bildirən (biraz, bir qədər), xüsusiyyəti bildirən (necə isə, bir cür) və sair kateqoriyalara ayrılır. Hər bir qrupun öz funksional və leksik xüsusiyyətləri var.Bu əvəzliklərin düzəlmə yolları da müxtəlifdir. Əsasən sual əvəzliklərinə “-sə, -sa”, “-isi, -isi” şəkilçiləri, “bir”, “bəz” sözləri əlavə edilir. Məsələn, “nə” sual əvəzliyindən “nə isə”, “kim”dən “kimsə”, “hansı”dan “hansısa”, “bəz” kökü ilə “bəziləri” formalaşır. Həmçinin danışıqda dialekt və şivələrə uyğun olaraq digər formalar da işlənir.
Qeyri-müəyyən əvəzliklərin qrammatik xüsusiyyətləri
Qeyri-müəyyən əvəzliklər cümlədə müxtəlif qrammatik mövqe tuta bilər. Onlar əksər hallarda mübtəda, tamamlıq, təyin, xəbər və ya zərf vəzifəsində çıxış edir. Məsələn, “Kimlərsə gəlmişdi” cümləsində əvəzlik mübtəda, “O, nələr isə danışırdı” cümləsində isə tamamlıq rolunda işlənir. Onlar hallana bilir, bəzən cəmlənir və digər nitq hissələri ilə müxtəlif əlaqələrə girir.
Bu əvəzliklər qrammatik baxımdan həm isim, həm də sifət kimi işlədilə bilir. Məsələn, “birisi” — isim, “hansısa” — sifət funksiyasında çıxış edə bilər. Azərbaycan dilinin qrammatik quruluşunda qeyri-müəyyən əvəzliklər morfoloji baxımdan çevik və çoxfunksiyalıdır. Bu çeviklik dilin sintaktik imkanlarını genişləndirir.Bəzi qeyri-müəyyən əvəzliklər hallananda şəkilçi qəbul edərək yeni mənalar yaradır. Cümlədə vurğunun yerini dəyişməklə, informasiyanın təqdimatına da təsir göstərə bilirlər. Onların düzgün və yerində işlədilməsi nitqin axıcılığını və aydınlığını artırır.
Qeyri-müəyyən əvəzliklərin semantik xüsusiyyətləri
Qeyri-müəyyən əvəzliklər semantik baxımdan məlumatın dəqiqlik dərəcəsini azaldır, mətnə müəyyən qeyri-müəyyənlik, qismənlik və ya ehtimallıq əlavə edir. Onlar bəzən mətnin emosional yükünü yumşaldır, bəzən isə nitqdə gizlilik və ya qeyri-açıq mövqe ifadə edir. Məsələn, “Birisi bunu deyib”, “Kimlərsə gələcək” kimi cümlələrdə nitqə bir az ehtiyatkarlıq və ya naməlumluq qatılır.
Bu əvəzliklərin işlədilmə səbəbləri danışanın məqsədi, nitq vəziyyəti, informasiya səviyyəsi və psixoloji halı ilə birbaşa bağlıdır. Qeyri-müəyyən əvəzliklərin cümlədə yerindən asılı olaraq informasiya dərəcəsi, fokus və vurğu dəyişə bilir. Onların məna çalarları mətnin ümumi tonuna və semantikasına təsir edir.
Dilin üslub imkanları daxilində bu əvəzliklərin semantik zənginliyi yazıçı və şairlər üçün də xüsusi vasitəyə çevrilir. Onların istifadəsi mətnə müxtəliflik, incəlik və bəzən də bədii təsir qatır. Müxtəlif üslubda bu əvəzliklərdən istifadə fərqli semantik niuanslar yaradır.
Qeyri-müəyyən əvəzliklərin üslubi imkanları
Qeyri-müəyyən əvəzliklər dilin üslubi imkanlarını genişləndirən vasitələrdən biridir. Bu əvəzliklər rəsmi, elmi, bədii, publisistik, danışıq və digər üslublarda işlədilə bilər. Xüsusilə bədii və publisistik əsərlərdə onların vasitəsilə müəllif müəyyənlik və konkretlikdən uzaq durmaq, hadisəni, şəraiti və ya şəxsi “bulanıq” saxlamaq imkanına malik olur.
Danışıqda qeyri-müəyyən əvəzliklər adətən məlumatsızlıq, etinasızlıq, ehtiyatkarlıq və ya gizlilik hissini çatdırır. Rəsmi yazışmalarda isə bu əvəzliklər bəzən diplomatik məqsədlə və ya informasiyanın konkret olmaması səbəbindən istifadə olunur. Bədii mətnlərdə qeyri-müəyyən əvəzliklər qəhrəmanın psixoloji vəziyyətini və ya hadisənin qeyri-aydın tərəflərini vurğulamaq üçün istifadə edilir.Elmi mətnlərdə isə bu əvəzliklər, adətən, ehtimalları, qeyri-dəqiqliyi və ya mümkün nəticələri ifadə etmək üçün tətbiq olunur. Müxtəlif üslublarda istifadə olunan qeyri-müəyyən əvəzliklərin əsas vəzifəsi informasiyanı yumşaltmaq, fikri dolayı ifadə etmək və bəzən də dinləyici və ya oxucuya geniş interpretasiya imkanı yaratmaqdır.
Qeyri-müəyyən əvəzliklərin sintaktik funksiyaları
Azərbaycan dilində qeyri-müəyyən əvəzliklər cümlədə müxtəlif sintaktik funksiyalarda çıxış edə bilər. Onlar əsasən mübtəda, tamamlıq, təyin və xəbər funksiyasında istifadə olunur. Məsələn, “Birisi onu çağırdı” cümləsində “birisi” mübtəda, “O, nələr isə danışırdı” cümləsində isə “nələr isə” tamamlıq olur.
Bu əvəzliklər həm sadə, həm mürəkkəb cümlələrdə işlədilə bilir. Onların cümlədə yerinə, vurğusuna və qrammatik əlaqələrinə görə informasiyanın təqdimatına təsiri müxtəlifdir. Sintaktik cəhətdən qeyri-müəyyən əvəzliklər cümlədə əsas və ya köməkçi üzv kimi çıxış edə bilər, bu da onların funksional çevikliyini artırır.Sintaktik əlaqədə bu əvəzliklər digər nitq hissələri ilə müxtəlif tərkiblər yaradır, məsələn: “kimlər isə gəlmişdi”, “nəsə baş verirdi”, “haradasa dayanmışdı”. Onların sintaktik çevikliyi dilin ifadə imkanlarını zənginləşdirir və nitqə müxtəlif üslubi rənglər qatır.
Qeyri-müəyyən əvəzliklərin işlədilməsində yol verilən səhvlər və düzgün istifadə qaydaları
Dil öyrənənlər və hətta bəzi ana dilində danışanlar qeyri-müəyyən əvəzliklərin istifadəsində tez-tez səhvlərə yol verirlər. Ən çox rast gəlinən səhvlərdən biri bu əvəzliklərin başqa əvəzliklərlə və ya isimlərlə qarışdırılması, məntiqsiz və kontekstdən kənar istifadəsidir. Bəzən bir cümlədə həddən artıq qeyri-müəyyənlik yaradan əvəzliklərin işlədilməsi mətnin aydınlığına mənfi təsir göstərir.
Düzgün istifadə qaydası ondan ibarətdir ki, qeyri-müəyyən əvəzlik cümlədə məna və fikir ardıcıllığını pozmamalı, ifadənin məqsədinə uyğun işlədilməlidir. Yersiz və ya artıq istifadə həm mətnin, həm də fikrin aydınlığını pozur. Müəllim və ya redaktor bu əvəzliklərin istifadəsinə diqqətlə yanaşmalı, yazı və nitqdə onların yerində və məqsədəuyğun istifadə edilməsini təmin etməlidir.
Azərbaycan dilinin qrammatik normaları çərçivəsində bu əvəzliklərin düzgün formalarının seçilməsi, hallar üzrə dəyişməsi və digər nitq hissələri ilə əlaqəsi diqqətlə öyrənilməlidir. Qeyri-müəyyən əvəzliklərin işlədilməsində kontekst, kommunikasiya məqsədi və üslub amilləri əsas rol oynayır. Doğru və yerində istifadə olunan qeyri-müəyyən əvəzliklər nitqi daha zəngin, axıcı və ifadəli edir.
Qeyri-müəyyən əvəzliklərin müasir dildə aktual istifadəsi
Müasir Azərbaycan dilində qeyri-müəyyən əvəzliklərin işlənmə tezliyi artmaqdadır. Xüsusilə gündəlik danışıqda, sosial şəbəkələrdə, publisistik və bədii mətnlərdə bu əvəzliklərə tez-tez rast gəlinir. Cəmiyyətin informasiya bolluğu, sürətli ünsiyyət ehtiyacı və bəzən də müəyyən məsələlərə qarşı ehtiyatlı mövqe, qeyri-müəyyən əvəzliklərin işlədilməsini aktuallaşdırır.
Gənclər, jurnalistlər və bədii yazıçılar dilin bu imkanından geniş istifadə edir, xüsusilə yeni söz və ifadələrin yaranmasında, məna köçürmələrində qeyri-müəyyən əvəzliklər vasitəsilə yeniliklər yaradırlar. Eyni zamanda, bu əvəzliklərin düzgün istifadəsi müasir ədəbi dil normalarının qorunmasında və inkişafında da mühüm rol oynayır. Onlar həm fərdi üslubda, həm də rəsmi və elmi üslubda aktual dil vasitəsinə çevrilib.
Nümunə cədvəl: Azərbaycan dilində əsas qeyri-müəyyən əvəzliklər və işlənmə nümunələri
| Əvəzlik | Qrammatik növü | İşlənmə nümunəsi | Mənası/izahı |
|---|---|---|---|
| kimsə | şəxs | Kimsə qapını döydü. | Naməlum bir adam |
| birisi | şəxs | Birisi bunu söylədi. | Hər hansı biri, müəyyən edilməyən |
| kimlərsə | şəxs (cəm) | Kimlərsə gələcək. | Bir neçə naməlum adam |
| nəsə | əşya | Nəsə baş verdi. | Naməlum bir hadisə və ya əşya |
| nələr isə | əşya (cəm) | Nələr isə dəyişib. | Bir neçə naməlum əşya və ya hadisə |
| haradasa | yer | Haradasa dayanmışdı. | Qeyri-müəyyən bir yer |
| hansısa | sifət | Hansısa adam çağırdı. | Məlum olmayan hansısa şəxs və ya əşya |
| biraz | miqdar | Biraz səbir lazımdır. | Naməlum, qeyri-müəyyən miqdar |
| bəziləri | şəxs/əşya (cəm) | Bəziləri razılaşmadı. | Qrupun bir hissəsi, dəqiq olmayan |
| bir cür | sifət | Bir cür səssiz idi. | Qeyri-müəyyən, xüsusi olmayan hal |
Qeyri-müəyyən əvəzliklərin rolunun yekun qiymətləndirilməsi
Qeyri-müəyyən əvəzliklər Azərbaycan dilində informasiyanın dolğun, incə və çevik şəkildə ifadə olunmasına imkan yaradır. Onlar nitqin emosional yükünü, semantik dərinliyini və üslubi zənginliyini artırır. Müxtəlif sosial və ünsiyyət vəziyyətlərində bu əvəzliklər danışıqdakı qeyri-müəyyənlik, ehtiyatkarlıq, məchulluq və bəzən də diplomatik yanaşmanı çatdırmaq üçün istifadə edilir. Qeyri-müəyyən əvəzliklərin düzgün və yerində işlədilməsi, mətnin aydınlığını qorumağa, kommunikasiya prosesini daha uğurlu və təbii etməyə kömək edir.
Bədii və publisistik əsərlərdə bu əvəzliklər hadisənin və ya şəraitin qeyri-müəyyən, ümumi və ya oxucu üçün maraqlı tərəflərini ön plana çəkir. Rəsmi, elmi və gündəlik ünsiyyətdə isə onların istifadəsi mövzuya yanaşmada çeviklik və elastiklik yaradır. Azərbaycan dilinin müasir inkişafında qeyri-müəyyən əvəzliklərin rolu artmış və yeni ifadə imkanları yaranmışdır. Bu əvəzliklər vasitəsilə dil daha canlı, funksional və zəngin olur.Dilin öyrədilməsi və tədrisində, yazılı və şifahi nitq mədəniyyətində qeyri-müəyyən əvəzliklərin mövqeyi və rolu xüsusi diqqət tələb edir. Müxtəlif səviyyələrdə bu əvəzliklərin semantik, morfoloji və sintaktik imkanlarının dərindən mənimsənilməsi, dilin inkişafına və zənginləşməsinə mühüm töhfə verir. Onların istifadəsində məqsədəuyğunluq, dilin normalarına uyğunluq və ifadə aydınlığı daim qorunmalıdır. Qeyri-müəyyən əvəzliklər vasitəsilə insan fikrinin sərbəst, yaradıcı və təbii ifadəsi təmin olunur.
Ən Çox Verilən Suallar
Qeyri-müəyyən əvəzlik, konkret şəxsi, əşyanı, hadisəni və ya anlayışı birbaşa göstərməyən, ümumilik, məchulluq və qeyri-müəyyənlik bildirən əvəzliklərdir. Bu əvəzliklərdə məlumat ya bilinmir, ya da danışan şəxs onu dəqiq göstərmək istəmir. Onlar mətnə xüsusi rəng və incəlik qatır. Gündəlik danışıqda və yazıda tez-tez işlədilir.
Azərbaycan dilində əsas qeyri-müəyyən əvəzliklərə ‘kimsə’, ‘birisi’, ‘kimlərsə’, ‘nəsə’, ‘hansısa’, ‘haradasa’, ‘biraz’, ‘bəziləri’, ‘nələr isə’, ‘bir cür’ və b. daxildir. Bu əvəzliklər vasitəsilə danışan ya məlumatı gizlədir, ya da qeyri-müəyyən və ümumi təqdim edir. Hər biri müxtəlif semantik və funksional xüsusiyyətlərə malikdir. Cümlədəki yerindən və məqsədindən asılı olaraq seçilir.
Qeyri-müəyyən əvəzliklər əsasən insanı, əşyanı, yeri, miqdarı və xüsusiyyəti bildirməsinə görə qruplaşdırılır. Məsələn, ‘kimsə’, ‘kimlərsə’ — insan, ‘nəsə’, ‘nələr isə’ — əşya, ‘haradasa’ — yer, ‘biraz’, ‘bəziləri’ — miqdar bildirir. Həmçinin bu əvəzliklər müxtəlif şəkilçilər və əlavələr vasitəsilə düzəlir. Növləri kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilər.
Qeyri-müəyyən əvəzliklər mübtəda, tamamlıq, təyin, xəbər və zərf vəzifəsində işlədilə bilər. Məsələn, ‘kimsə gəldi’ — mübtəda, ‘birisi onu çağırdı’ — tamamlıq. Bu əvəzliklər hallana, cəmlənə və digər nitq hissələri ilə müxtəlif əlaqələrə girə bilər. Qrammatik çevikliyi onların dilin müxtəlif səviyyələrində istifadəsini təmin edir.
Qeyri-müəyyən əvəzliklər cümlədə məlumatın qeyri-dəqiqliyini, məchulluğunu və ya ümumiliyini bildirir. Onlar bəzən emosional və psixoloji məqamları da çatdırır. Danışanın məchulluq, ehtiyatkarlıq və ya informasiyasızlıq vəziyyətini ifadə edir. Eyni zamanda mətnin tonuna və semantikasına xüsusi rəng verir.
Qeyri-müəyyən əvəzliklər əsasən sual əvəzliklərinə ‘–sə, –sa’, ‘–isi, –isi’ şəkilçiləri, ‘bir’, ‘bəz’ əlavələri və ya kökləri artırmaqla düzəlir. Məsələn, ‘kim’ sual əvəzliyindən ‘kimsə’, ‘nə’dən ‘nəsə’, ‘bəz’ kökü ilə ‘bəziləri’ formalaşır. Həmçinin danışıqda dialekt və şivələrə uyğun başqa formalar da istifadə oluna bilər. Bu düzəlmə yolları onların semantik imkanlarını artırır.
Ən çox rast gəlinən səhvlərdən biri qeyri-müəyyən əvəzliklərin məntiqsiz, kontekstdən kənar və ya başqa əvəzliklərlə qarışıq istifadə olunmasıdır. Bəzən bir cümlədə artıq qeyri-müəyyənlik yaradan əvəzliklər işlədilir və bu, mətnin aydınlığını pozur. Doğru istifadə üçün əvəzliyin ifadə etdiyi fikir və məqsəd nəzərə alınmalıdır. Yazı və nitqdə həmişə yerində işlədilməsi vacibdir.
Qeyri-müəyyən əvəzliklər həm gündəlik danışıqda, həm bədii və publisistik üslubda geniş istifadə olunur. Bədii mətnlərdə bu əvəzliklər hadisənin qeyri-müəyyən, gizli və ya psixoloji məqamlarını vurğulayır. Rəsmi və elmi üslubda isə onlar diplomatik və ehtiyatlı informasiyanı çatdırmaq üçün işlədilir. Müasir üslubda isə müxtəlif yeni ifadələr və məna çalarları ilə rast gəlinir.
Qeyri-müəyyən əvəzliklər cümlədə əsasən mübtəda, tamamlıq, təyin və xəbər kimi çıxış edə bilir. Həm sadə, həm də mürəkkəb cümlələrdə işlədilə bilirlər. Sintaktik çeviklik bu əvəzliklərin nitqdə müxtəlif rollarda istifadə olunmasına imkan verir. Digər nitq hissələri ilə tərkiblər yaradaraq dilin ifadə imkanlarını artırır.
Müasir Azərbaycan dilində qeyri-müəyyən əvəzliklər daha geniş, çevik və funksional şəkildə istifadə edilir. Sosial şəbəkələrdə, gündəlik danışıqda və publisistik mətnlərdə onların işlənmə tezliyi artıb. Onlar yeni məna çalarları, ifadə tərzləri və bədii imkanlar yaradıb. Bu da dilin canlılığını və zənginliyini artırır.
