Gicitkən çayı Azərbaycan xalq təbabətində və gündəlik məişətində sağlamlıq simvolu kimi tanınır. Hər bir bölgədə bu bitkinin çayı həm qədim müalicəvi vasitə, həm də yaz-yay fəslində təbii vitamin və mineralların bədəni təmizləyən, canlandıran bir mənbəyi sayılır. Gicitkən çayının zəngin biokimyəvi tərkibi, detoks və immuniteti gücləndirən təsiri, qan dövranını, böyrək və qaraciyər funksiyalarını yaxşılaşdırması, gənc və yaşlılar üçün bərpaedici xüsusiyyətləri, həmçinin xalq arasında gicitkən çayına dair inanclar və hazırlama texnikaları uzun illərdir qorunub saxlanılır. Azərbaycanın kənd və şəhərlərində gicitkən çayının süfrədə yeri, onun dəmlənmə sirləri, istifadəsi zamanı müşahidə olunan dəyişikliklər və hər bir ailənin bu çayı fərqli hazırlama üsulları maraqlı ənənə və təcrübəyə çevrilib. Gicitkən çayı həm sağlamlığın bərpası, həm də orqanizmin profilaktik qorunması üçün xalqın ən etibarlı bitki çaylarından biri hesab olunur.
Gicitkən çayının bioloji və kimyəvi tərkibi
Gicitkən çayının əsas xammalı olan gicitkən yarpaqları müxtəlif vitamin və minerallarla zəngindir. Onun tərkibində A, C, K, B qrup vitaminləri, dəmir, kalium, maqnezium, kalsium, fosfor, flavonoidlər, xlorofil, tanin, karotin və amin turşuları mövcuddur. Çayın dəmlənməsi zamanı bu maddələr suya keçir və orqanizm tərəfindən tez sorulur. Xüsusilə gicitkən çayı qanda dəmir səviyyəsini artırır, qanazlığı, immun zəifliyi və ümumi orqanizm zəifliyi hallarında çox faydalı sayılır. Çay həmçinin güclü antioksidant təsirə malikdir, hüceyrələrin regenerasiyasını sürətləndirir, iltihab və allergik prosesləri azaldır, orqanizmin müqavimətini gücləndirir.
Gicitkən çayının ənənəvi istifadəsi və xalq təbabətində rolu
Azərbaycan kəndlərində gicitkən çayı uzun illərdir xalq təbabətinin ayrılmaz hissəsidir. Kənd qadınları baharın əvvəlindən gicitkən toplayır, qurudub qışa ehtiyat saxlayır və müxtəlif dəmləmələr hazırlayır. Xalq arasında belə inanılır ki, gicitkən çayı qanı təmizləyir, bədəni bahar yuxusundan oyadır, allergiyanı azaldır, orqanizmi infeksiyalardan qoruyur. Böyüklər və uşaqlar üçün soyuqdəymə, öskürək, revmatizm, oynaq ağrısı, böyrək və qaraciyər problemlərində məhz gicitkən dəmləməsi məsləhət görülür. Çay bəzən limon, bal, nanə və digər otlarla birlikdə dəmlənir, dadına xüsusi təravət və aroma qatılır.
Gicitkən çayının hazırlanması və dəmlənmə qaydaları
Gicitkən çayı hazırlamaq üçün əsasən gənc və təzə yarpaqlardan istifadə olunur. Yığılan yarpaqlar kölgədə qurudulur, təmizlənir və saxlanılır. Dəmləmə üçün bir fincan qaynar suya bir çay qaşığı quru gicitkən yarpağı əlavə edilir, üzəri örtülüb 7-10 dəqiqə dəmlənir. İstəyə görə limon, bal, zəncəfil və ya digər bitkilər əlavə edilə bilər. Çay açıq yaşıl və ya sarımtıl rəngdə olur, özünəməxsus təravətli və bir qədər torpaq dadı verir. İsti halda və ya ilıq içmək məsləhətdir. Yay aylarında soyuq, buzlu gicitkən çayı da populyardır. Gicitkən çayı gündə bir-iki dəfə, yeməkdən sonra və ya səhər acqarına qəbul edilir.
Bir şeyi izah edən zaman gicitkən çayının dəmlənmə mərhələlərini belə hissələrə bölmək olar:
- Yarpağın seçilməsi və təmizlənməsi
- Qurudulmuş və ya təzə yarpağın porsiyaya ayrılması
- Qaynar suya əlavə olunması
- Dəmlənmə müddətinin saxlanması (7-10 dəqiqə)
- İstəyə uyğun əlavələrin qarışdırılması (bal, limon, nanə)
- Süzülüb içilməsi
Gicitkən çayının sağlamlığa faydaları
Gicitkən çayının faydaları elmi və xalq təcrübəsi ilə təsdiqlənib:
- Qan dövranını yaxşılaşdırır, qan azlığında effektivdir
- İltihab və allergik reaksiyaları azaldır
- Böyrək və qaraciyəri toksinlərdən təmizləyir
- İmmuniteti artırır, bədəni möhkəmləndirir
- Orqanizmin tonusunu bərpa edir, yorğunluq və halsızlığı aradan qaldırır
- Həzmi yaxşılaşdırır, mədə-bağırsaq problemlərində köməkçi olur
- Dəri və saç sağlamlığı üçün faydalıdır (xüsusilə dəmləmə şəklində istifadə ediləndə)
- Artrit və oynaq ağrılarında ağrıkəsici təsir göstərir
| Sağlamlıq üçün təsir sahəsi | Təsviri və tətbiqi |
|---|---|
| Qan və qan dövranı | Qan azlığının qarşısı, təmizləyici |
| İltihab əleyhinə | İmmuniteti artırıcı, iltihabları azaldır |
| Böyrək və qaraciyər | Toksinləri çıxarır, ödemi azaldır |
| Həzm və metabolizma | Həzmə kömək, iştahı artırır |
| Dəri və saç | Xaricdən istifadə, gücləndirici təsir |
Gicitkən çayının əks göstərişləri və istifadə zamanı ehtiyatlılıq
Gicitkən çayının bütün bu faydalarına baxmayaraq, müəyyən risk qrupları üçün diqqətli olmaq lazımdır. Xüsusilə böyrək xəstəlikləri, qan laxtalanması problemi, hamiləlik və südvermə dövründə olanlar üçün uzunmüddətli və yüksək dozada istifadə məsləhət görülmür. Hər hansı xroniki xəstəliyi və ya allergiyası olanlar həkim məsləhəti ilə istifadə etməlidirlər. Çayın hazırlanmasında doza və dəmlənmə müddəti vacibdir.
Gicitkən çayının kulinariya və məişətdə yeri
Azərbaycan kəndlərində gicitkən çayı bəzən gündəlik çay dəmləməsinə qatılır, fərqli dad qatır və çayın rəngini dəyişir. Toy və məclislərdə, bahar tədbirlərində bəzən xüsusi gicitkən çayı süfrənin bəzəyi olur. Gicitkən çayının təravətli dadı və şəfalı xüsusiyyətləri onu ailə içində nəsildən-nəslə ötürülən bir ənənəyə çevirib. Həmçinin bəzi ailələrdə gicitkən çayı kosmetik məqsədlərlə də – saç və dəriyə xaricdən tətbiq üçün istifadə edilir.
Gicitkən çayının folklorda və xalq inancında yeri
Folklorda və atalar sözlərində gicitkən çayına “bədəni yazdan təmizləyən” və “qanı yeniləyən” kimi rəmzi məna verilir. Bəzi kəndlərdə baharın gəlişində ilk çay məhz gicitkəndən dəmlənir, ailə üzvləri bu çayı birlikdə içməklə bədənin “ağır yükünü” geridə qoyduqlarına inanırlar. Gicitkən çayının, xüsusən də Novruz süfrəsində hazırlanması qədim bir adətdir.
Gicitkən çayının düzgün saxlanması və uzunmüddətli istifadəsi
Gicitkən yarpaqları bahar və yazda yığılır, yaxşıca qurudulur, rütubətsiz, qaranlıq yerdə saxlanılır. Qurudulmuş yarpaqlar öz faydalı xüsusiyyətlərini uzun müddət qoruyur. Hər dəmləmədə yeni porsiya götürmək və artıq dəmlənmiş çayı uzun müddət saxlamamaq məsləhətdir. Qurudulmuş yarpaqlardan, toz şəklində, bəzən kapsul və ya qarışıq ot tərkibində də istifadə olunur.
Gicitkən çayı və ekoloji sağlamlıq
Gicitkən çayı yalnız insan sağlamlığı üçün deyil, ekoloji cəhətdən də dəyərli sayılır. Onun yığıldığı yerlərdə təbiət daha sağlam və təmiz olur. Gicitkənin özü torpağı zənginləşdirir, ətraf mühitin mikroflorasını yaxşılaşdırır, müxtəlif zərərvericilərə qarşı təbii müdafiə rolunu oynayır.
Bir şeyi izah edən zaman gicitkən çayının gündəlik istifadəsinin mərhələlərini belə bölmək olar:
- Çayın yığılması və saxlanması
- Dəmləmə və gündəlik qəbulu
- Profilaktik və müalicəvi təsiri
- Ailədaxili və ənənəvi istifadəsi
- Kosmetik və əlavə məqsədli tətbiqlər
Gicitkən çayı əsrlər boyu Azərbaycan kəndində, ailəsində və xalq təbabətində sağlamlığın, bərəkətin, yenilənmənin simvolu kimi qəbul edilib. Onun düzgün hazırlanması, istifadəsi və ənənəvi qorunması sağlam cəmiyyət və bədəni üçün qiymətli ənənədir.
Ən Çox Verilən Suallar
Gicitkən çayı qanazlığı, immunitet zəifliyi, iltihab və allergiya, böyrək və qaraciyər zəifliyi, yorğunluq və dərinin təmizlənməsi üçün faydalı hesab olunur.
Bir çay qaşığı quru və ya təzə gicitkən yarpağı bir fincan qaynar suya əlavə edilir, 7-10 dəqiqə dəmlənir, süzülüb içilir. İstəyə görə limon, bal və ya nanə də qatmaq olar.
Əksər hallarda gündə 1-2 dəfə, səhər acqarına və ya yeməkdən sonra içmək məsləhətdir. Uzunmüddətli istifadə üçün həkimlə məsləhətləşmək lazımdır.
Böyrək və qan xəstəlikləri, hamiləlik, südvermə dövrü, allergiya hallarında və bəzi xroniki xəstəliklərdə həkim məsləhəti olmadan istifadə etmək olmaz.
Limon, bal, zəncəfil, nanə, moruq yarpağı, çobanyastığı və digər otlar gicitkən çayına əlavə oluna bilər.
Bəzi hallarda az miqdarda və həkim məsləhəti ilə uşaqlara vermək olar, amma doza və tezliyi diqqətlə nəzərə alınmalıdır.
Bəli, orqanizmin təmizlənməsi, toksinlərin çıxarılması və bahar detoksu üçün xalq təbabətində geniş istifadə olunur.
Vitamin A, C, K, B qrupları, dəmir, kalium, maqnezium, flavonoidlər, karotin, xlorofil, tanin və amin turşuları.
Dəmləmə şəklində saçların yuyulması, dəriyə losyon kimi çəkilməsi gücləndirici, təmizləyici və iltihabəleyhinə təsir göstərir.
Kəndlərdə baharda qurudulmuş yarpaqlardan dəmlənir, ailə süfrəsində içilir, soyuqdəymə, allergiya və bədən zəifliyinin qarşısı üçün nəsildən-nəslə ötürülür.
