Gips həm insan sivilizasiyasının ən qədim dövrlərindən etibarən istifadə olunan, həm də müasir inşaat, tibb və sənət sahələrinin ayrılmaz hissəsinə çevrilən unikaldır. Onun praktik və estetik dəyəri, sadəlik və çevikliyi, eləcə də müxtəlif şəraitlərə asanlıqla uyğunlaşması gipsi həyatımızın bir çox sahəsində əvəzsiz materiala çevirir. Bəzi insanlar üçün gips tikinti üçün sadə bir toz, başqaları üçün isə heykəltəraşlığın və memarlığın ilham mənbəyidir. Əslində, gipsin mineraloji, kimyəvi, texnoloji və mədəni cəhətləri, onun təbiətdə yaranma prosesi, tətbiq formaları və s. barədə biliklər gündəlik istifadə üçün vacibdir. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində gipsin təbii yataqları var və yerli sənayedə onun istifadə tarixi olduqca zəngindir. Eyni zamanda, gipsin səhiyyədə sınıq və travmaların müalicəsindəki rolu, incəsənətdə və dekorasiyada bədii imkanları, kənd təsərrüfatı və ekoloji sahələrdə isə bərpaedici xüsusiyyətləri hər zaman aktuallığını saxlayır.
Gipsin kimyəvi və fiziki xüsusiyyətləri
Gips təbii mənşəli mineraldır və onun əsas kimyəvi formulu CaSO₄·2H₂O – yəni iki su molekulu ilə birləşmiş kalsium sulfatdır. Bu kristallik quruluşa malik mineral şəffafdan tutmuş ağ, boz, sarımtıl, bəzən isə çəhrayı və açıq qəhvəyi rənglərdə olur. Gipsin ən fərqləndirici cəhəti – su ilə asanlıqla reaksiya verərək plastiklik və sonradan möhkəmlik əldə etməsidir. O, xırda dənəcikli toz halında suya qatıldıqda qısa müddətdə bərkiyir və istənilən formaya düşür. Gipsin fiziki xüsusiyyətləri arasında asanlıqla emal olunma, yüngüllük, istilik və səs izolyasiyası, yanğına davamlılıq və ekoloji təmizlik başlıca yerdədir. Eyni zamanda, gips tərkibində heç bir zərərli və toksik maddə olmaması ilə insan sağlamlığı üçün təhlükəsizdir.
Gipsin yaranma prosesi və təbii yataqları
Təbii gips əsasən quruyan duzlu göllərin, dənizlərin və lagunların dibində, böyük geoloji dövrlər ərzində mineralların çöküntüsü nəticəsində əmələ gəlir. Gips təbəqələri min illər boyu torpağın dərin qatlarında toplanır və zaman-zaman insan təsərrüfatı üçün çıxarılır. Azərbaycanda gips yataqları xüsusilə Qaradağ, Qobustan, Naxçıvan, Goranboy, Dəvəçi kimi ərazilərdə aşkar edilib və emal üçün sənaye zavodlarında istifadə olunur. Dünyada isə gips ən çox ABŞ, Çin, İran, Fransa, Meksika və İspaniyada çıxarılır.
Gipsin növləri və istifadə formaları
Gips əsasən təbii və süni (kimyəvi və ya texnogen mənşəli) olmaqla iki əsas növə ayrılır. Təbii gips birbaşa təbiətdən əldə olunan, az miqdarda çirkli maddələr və əlavə minerallarla qarışıq olan növdür. Süni gips isə sənaye tullantılarının (əsasən, elektrik stansiyalarının yanma məhsulları) təkrar emalı nəticəsində əldə edilir və bir çox hallarda ekoloji cəhətdən təmiz və sərfəlidir. İstifadə formasına görə isə gips aşağıdakı növlərə bölünür:
- İnşaat gipsi (alçı)
- Sənaye gipsi
- Tibbi gips (bandaj və model gipsi)
- Dekorativ və heykəltəraşlıq üçün gips
Cədvəldə gips növləri və istifadə sahələri:
| Gips növü | İstifadə sahəsi |
|---|---|
| İnşaat gipsi | Tavan, divar, suvaq, lövhə, izolyasiya |
| Tibbi gips | Sınıq, çıxıq, protez, ortopedik model |
| Dekorativ gips | Heykəltəraşlıq, bəzək, memarlıq elementləri |
| Sənaye gipsi | Kənd təsərrüfatı, kimya, gübrə istehsalı |
Gipsin inşaat və memarlıqda rolu
Tarix boyu gips inşaatda ən çox istifadə olunan materiallardan biri olub. Qədim Misir və Roma dövründən bəri divarların suvanmasında, heykəltəraşlıq və bəzək işlərində gips əsas material sayılırdı. Onun asan formalaşması, səthdə hamar və estetik görüntü yaratması, istilik və səs izolyasiyası üçün əlverişli olması ev tikintisində geniş istifadəni təmin edir. Müasir tikintidə gips tavan və divar panelləri (gipskarton), dekorativ elementlər, qəliblər, bəzək kəmərləri və sütunların hazırlanmasında aparıcı materialdır. Memarlıqda isə gipsdən istifadə məkanın vizual estetikası və funksionallığı üçün yeni imkanlar açır.
Gipsin tibbi və ortopedik tətbiqləri
Gipsin səhiyyədə tətbiqi xüsusilə ortopediya və travmatologiyada mühüm rol oynayır. Sınıq və çıxıq hallarında zədələnmiş əzanın bərkidilməsi, hərəkətsiz vəziyyətdə qalması və düzgün sağalması üçün gips sarğısı istifadə edilir. Tibbi gips yüksək keyfiyyətli, sürətlə bərkiyən, lakin sonradan asanlıqla çıxarılan materialdır. Bundan əlavə, stomatologiyada və ortopediyada protez modellərinin hazırlanması üçün də gips geniş istifadə olunur. Müasir dövrdə tibbi gips bandajları ekoloji təhlükəsiz, hipoallergen və istifadə üçün rahat formada istehsal edilir.
Gipsin incəsənət və dekorasiyada istifadəsi
Gips heykəltəraşlıq və bədii dekorasiyada ən sevilən materiallardandır. O, asanlıqla hər formaya salınır, tez bərkiyir və heykəllərin, büstlərin, maskaların, bəzək panellərinin, sütun və tavan ornamentlərinin hazırlanmasında əvəzsizdir. Dekorativ gips qəliblər və formalar üçün, həmçinin binaların daxili və xarici interyerində bədii kompozisiyalar yaratmaq üçün istifadə olunur. Peşəkar rəssamlar və ustalar gipsdən hazırlanan ornamentləri rəngləmə və müxtəlif texnikalarla fərdiləşdirir.
Bir şeyi izah edən zaman gipsdən heykəl hazırlamaq prosesini belə hissələrə bölmək olar:
- Gips tozunun su ilə qarışdırılması
- Qalın xəmir formasına salınması
- Qəlibə tökülməsi və formaya salınması
- Qurudulub bərkidilməsi
- Yekun cilalama və rəngləmə
Gipsin kənd təsərrüfatında və ekologiyada istifadəsi
Gips torpağın strukturunu yaxşılaşdırmaq, duzlu torpaqları bərpa etmək və məhsuldarlığı artırmaq üçün kənd təsərrüfatında istifadə edilir. Torpağa əlavə olunduqda, gips onun su keçiriciliyini və hava dəyişimini yaxşılaşdırır, natrium duzlarının zərərli təsirini azaldır. Eyni zamanda, ekoloji cəhətdən təmiz bir material kimi gips su hövzələrinin və ətraf mühitin qorunmasında, zərərli tullantıların təmizlənməsində də tətbiq edilir.
Gipsin üstünlükləri və məhdudiyyətləri
Gipsin əsas üstünlükləri onun ekoloji təmizliyi, asan emal olunması, yanğına davamlılıq, istilik və səs izolyasiyası, yüngüllük və iqtisadi səmərəliliyidir. O, zərərli mikroorqanizmlərə qarşı davamlıdır və toksik deyil. Bununla yanaşı, gipsin əsas çatışmazlıqları suya qarşı həssaslığı, bəzi hallarda mexaniki dayanıqlığının az olması və yalnız quru şəraitdə effektiv işləməsidir.
Azərbaycanda gipsin istehsalı və sənayedə yeri
Azərbaycanda gipsin sənaye istehsalı Qaradağ, Qobustan, Naxçıvan və digər bölgələrdə fəaliyyət göstərən emal zavodları vasitəsilə həyata keçirilir. İstehsal olunan gips həm daxili bazarda inşaat, tibb, dekorativ sənət, həm də kənd təsərrüfatı sahələrində tətbiq olunur. Gips məhsulları Azərbaycan memarlığında, incəsənətində və gündəlik həyatda əhəmiyyətli yer tutur və ölkə iqtisadiyyatına dəyərli töhfə verir.
Gips – təbiətin insana bəxş etdiyi ən çoxistifadə olunan və çoxistiqamətli materiallardan biridir. Onun elmi, texnoloji, sənaye, tibb və bədii sahələrdə tətbiqi insan fəaliyyətinin bir çox aspektini zənginləşdirir və həyat keyfiyyətini yüksəldir. Azərbaycanda gipsin təbii ehtiyatları, sənaye və mədəniyyət üçün əhəmiyyəti gələcəkdə də bu materialın istifadəsinin genişlənəcəyini göstərir.
Ən Çox Verilən Suallar
Gips – kimyəvi formulu CaSO₄·2H₂O olan, təbii şəraitdə duzlu göl və dənizlərin dibində mineral çöküntülərlə əmələ gələn, asanlıqla bərkidilən materialdır.
Gips şəffafdan tutmuş ağ və sarımtıl rənglərdə, yüngül və ekoloji təmiz, su ilə tez bərkidilən, istilik və səs izolyasiyası yaxşı olan mineraldır.
İnşaat gipsi, tibbi gips, dekorativ gips, sənaye gipsi kimi növlərə bölünür və hər biri müxtəlif sahələrdə – tikinti, səhiyyə, incəsənət, kənd təsərrüfatında istifadə olunur.
Gips asan emal olunur, səthə hamar və estetik görüntü verir, istilik və səs izolyasiyası təmin edir, yanğına davamlıdır və ekoloji baxımdan təhlükəsizdir.
Tibbi gips sınıq və çıxıqlarda zədələnmiş bədən hissəsini hərəkətsiz saxlamaq, düzgün sağalma və bərpa üçün istifadə olunur.
Gips bədii heykəltəraşlıq, maska, sütun, panellər və interyer bəzəklərinin hazırlanmasında geniş istifadə olunur, tez formalaşır və müxtəlif texnikalar üçün uyğundur.
Gips torpağın strukturunu yaxşılaşdırır, duzlu torpaqları bərpa edir, məhsuldarlığı artırır və ekoloji bərpa işlərində istifadə edilir.
Gips suya qarşı həssasdır, nəm və rütubətli şəraitdə mexaniki dayanıqlığı azalır, yalnız quru yerlərdə effektiv işləyir.
Qaradağ, Qobustan, Naxçıvan, Goranboy və Dəvəçi rayonlarında zəngin gips yataqları mövcuddur və sənaye üçün istifadə edilir.
Gips ekoloji təmiz, yüngül, asan emal olunan və yanğına davamlı materialdır, lakin suya qarşı zəifdir və mexaniki möhkəmliyi bəzi hallarda məhdud ola bilər.
