Azərbaycan ədəbiyyatının XVIII əsrdə səsi Şuşa qalasından çöllərə yayılan Molla Pənah Vaqif, “gör, məni gör” deyən qəzəllərin deyil, real duyğuların, gündəlik söhbət dilinin poeziyada rəsmi “qonaq” ola biləcəyini sübut edən şair oldu. Onun lirik irsində danışıq şəffaflığı ilə məhəbbət emosiyasını birləşdirən onlarla şeir var, amma “Görmədim” rədifli qəzəl oxucunun yaddaşında xüsusilə iki səbəbdən qalır: birincisi, parlaq obrazlarla dolu süjet xəttinə baxmayaraq, mübaliğədən uzaq və sadədir; ikincisi, şairin siyasi-bürokratik taleyi ilə poetik “həsrət motivi” paralel oxuna bilir. Təbiətdən aldığı canlı metaforalar – qarlı zirvədə intizardan əriyən su damlası, günəş gözləyən bənövşə – həsrətin bioloji həyat kimi addım-addım artdığını göstərir. Vaqifin saray katibi, diplomat, məscid vaizi və sərkərdə tanıdığı dünyada sevgi həsrəti həm də qələbə itkisinin, dost xəyanətinin, ailə ayrılığının simvoluna çevrilir. O, qəzəldə “görmədim” sözünü yalnız fiziki görüşsüzlük üçün yox, “qismət olmadı” mənasında taleyə etiraz kimi işlədir. Musiqi aləmində bu şeir müxtəlif xanəndələrin repertuarında segah, bayatı-şiraz ladına oturub, məclisdə qaval sədası ilə birləşərək folklor forması qazanıb. Sovet dövrü dərsliklər Vaqifi “aydın maarifçi” kontekstinə saldığından, şeir uzun müddət bədii ikiqat mənaya görə tam şərh olunmadı; amma müstəqillikdən sonra nəşr olunan tənqid məqalələrində “Görmədim” intellektual həsrətin erkən nümunəsi kimi qiymətləndirildi. Haqqında aparılan filoloji araşdırmalarda “görmədim” rədifinin həm ritorik sual, həm bəndarası emosional körpü funksiyasını daşıdığı sübut olunur. Bu qəzəlin incəsənət, dilçilik və ictimai psixologiya prizmasında yaratdığı çoxqatlı effekti araşdırmaq Vaqif poeziyasının hələ də aktual olduğunu göstərir.
Şeirin yaranma konteksti
Molla Pənah Vaqif “Görmədim” qəzəlini, tədqiqatçıların çoxunun qənaətinə görə, 1780-ci illərdə Qarabağ xanlığında müharibə gərginliyinin nəticə vermədiyi bir fasilə dövründə yazıb. Xan sarayında katib vəzifəsi onu diplomatik məktub redaktələrinə, vergilərin hesablanmasına cəlb etsə də, şair gecələr həyətyanı bağçada oturub şeir dəftərinə həsrət misraları əlavə edirdi. İctimai təlatümlər fonunda qəzəldə səslənən “görmədim” kəlməsi həm cəbhəyə gedən dostlarının sağ qayıtmayacağına, həm də münaqişə səbəbindən Gəncə, Tiflis kimi şəhərlərə təxirə salınan səfərlərə işarədir.
Filoloq Firidun bəy Köçərli 1903-cü ildə qəzəlin mətnini köhnə nüsxədən kopyalayıb Batumidə nəşr etdirdiyi “Vaqifin məcmuəsi”nə daxil edərkən qeyd edir ki, “şair bu şeiri yazarkən Qarabağın Fətəli xanın səfər təhlükəsi ilə üzləşdiyi bir ayında səfərgah bağında tək qalmışdı.” Bu qeyd sübut edir ki, qəzəldəki həsrət yalnız məhəbbət deyil, həm də vətən narahatlığı motividir.
Poetik quruluş və qafiyə sistemi
“Görmədim” qəzəli klassik aruzun “müfəvvər musəmmən mətruk” bəhrində yazılıb. Hər beytin birinci misrası sərbəstdir, ikinci misra “görmədim” rədifi ilə bitir. Beləliklə, rədif sintaktik vurğu mərkəzinə çevrilib, oxucunu ritmik “axtarış” ovqatına salır. İlk beyt qafiyəsi “sənsiz – əniz” quruluşundadır, digər beytlər bu asonanslı kafiyəni saxlayır.
Qafiyənin eyni fonetik blokda təkrarlanması həsrətin monoton davamlılığını musiqiləşdirir, rədif isə hər dəfə misranın sonunda kəsik intonasiyalı “duruxma” effekti verir. Bu, sevdiyini görmək ümidinin hər addımda dayandığını xatırladır. Şair qəsdən klassik “məni öldürdün” tipli mübaliğəli rədiflərdən qaçır, həsrəti daha realist, “gündən-günə uzanan anlıq darıxma” kimi təqdim edir.
Dil və üslub xüsusiyyətləri
Vaqifin dilində xalq danışıq elementləri “Görmədim” şeirində xüsusi səmimiyyət qatır. “Günorta oldu, yenə səni görmədim” misrası sadə zaman göstəricisi ilə misralar arasında gündəlik ritmi ustalıqla canlandırır. Söz sırası türk dilinin təbii sintaksisinə uyğun qurulub; farslaşmış inversiya minimaldır.
Obrazlar təbiətə əsaslanır: “bənövşə kimi sənsiz boyun bükdüm” misrası həm də Qarabağ bağçalarının gül tradisiyasını xatırladır. Söz seçimi mexanizmlərində “bəxt”, “qismət”, “fələk” kimi ərəb-fars mənşəli leksikon var, lakin ümumi mətnin leksik yüklənməsi təbii türk kökləri üzərində dayanır. Bu harmonik inteqrasiya klassik üslubun yeni realizmə uyğunlaşdırılmış modellərindən biridir.
Tematik xətt və emosional inkişaf
Qəzəl altı beytdən ibarətdir; hər beyt müstəqil hiss kimi görünür, lakin semantik ardıcıllıq həsrətin tədrici güclənməsi üzərində qurulub. İlk beyt ümumi həsrət bəyanıdır, ikinci beyt xatirə səhnəsi ilə həsrətə rəng verir, üçüncü beytdə şair tale ilə dialoq açır, dördüncü beyt kədər kulminasiyasına çatır, beşinci beytdə ümid şərti cümlə ilə canlanır, son beyt isə qismətə təslim tonunda tamamlanır.
Bu spiralvari emosional dinamika qəzəli oxucuya dramatik hekayə kimi dinləməyə imkan verir. Şeir sevdiyi ilə yenidən qarşılaşma ümidi ilə başa çatır, baxmayaraq ki, şair “görmədim” deyə təkrarlayaraq qapalı dairəni saxlayır. Bu, qarabağlı muğam bəndlərinə bənzər tematik “yin-yang” dövrü yaradır.
Musiqi və xanəndəlik praktikası
“Görmədim” mətni XIX əsrin sonlarında Qarabağ xanəndəlik məktəbinin ustadlarından Cabbar Qaryağdıoğlu tərəfindən bayatı-şiraz zərbi-muğam forması ilə ifa edilərək xalq arasında məşhurlaşıb. Zərb-müəllif hissəsində “görmədim” rədifi ritmik vurğu kimi kamançə və tarın sinxron taktı ilə gücləndirilir.
XX əsrin ortasında Zeynəb Xanlarova şeiri təsnif forması ilə segah muğamında ifa etmişdir; segah ladının nisgilli «bəm» düşüşləri mətndəki həsrətə yeni dramatik qat qatmışdır. Muğam ustaları rədifdəki son dörd hecanın (gör-mə-dim) hər hecasını ayrı-iti ornamentlə uzadaraq eşq tonunu gücləndirir.
Ədəbi tənqid və elmi şərhlər
Akademik Məmməd Arif 1961-ci il monoqrafiyasında “Görmədim”i Vaqifin “realist lirika” xəttinə daxil edib. Onun fikrincə, şairin rasional təbiəti həsrəti şəkilli fantaziyadan konkret duyğuya çevirir. Məmməd müəllim qeyd edir ki, “görmədim” rədifi həm də “görməyimə icazə vermədilər” gizli məzmunu daşıyır.
Müasir tənqidçi Cavid Zeynallı qəzəldə qadının portretinin qəsdən təsvir edilmədiyini, bunun təhkiyəçi “mən”in həsrət istiqamətini universal saxladığını vurğulayır. Onun fikri: “şair fiziki portreti silərək istəyin özünü obrazlaşdırır, nəticədə ‘görmədim’ sözü sevgi obyektinin deyil, sevgi ehtiyacının adı olur”.
Müqayisəli kontekst: XVI–XVIII əsr həsrət qəzəlləri
Vaqifdən əvvəl həsrət motivi Füzulidə “Deyin görüm nə görmüşəm”, Saib Təbrizidə “Görüb səni görmədim” variasiyalarında vardı. Füzuli bədii mübaliğə ustası kimi sevgilisini “ayinəsiz nur” obrazına bürüyür, Vaqif isə daha bəşəri, gündəlik dil qurur. Saib Təbrizi sərgi tərzi yüksək şişirtmə ilə fərqlənir, Vaqifdə isə minimal süjet ətrafında real həyat detallarından istifadə edilir.
Bu müqayisə göstərir ki, Vaqif klassik mübaliğəni sadələşdirməklə Azərbaycan poeziyasını “məişət realizmi” mərhələsinə hazırlamışdır. “Görmədim” qəzəli bu tendensiyanın zirvəsi sayılır, çünki rədif həsrəti tozlu kitabqapı mistikasından çıxarıb həyətin ortasına, gündəlik danışıq mühitinə gətirir.
| Şeir | Qafiyə növü | Lad–musiqi uyğunluğu | Əsas emosional ton |
|---|---|---|---|
| Görmədim | Rədifli qəzəl | Segah, bayatı-şiraz | Reallıqda kök salmış həsrət |
| Füzuli “Bir gizli sevda” | Sadiq-məcmuə qəzəl | Hüseyni | İlahi eşq |
| Saib “Görüb səni” | Mücərrəd təbrizi qəzəl | Rast | Rəngli mürəkkəblik |
| Vidadi “Gəlsən” | Qarışıq rədifli | Şahnaz | Aşik yanğısı |
“Görmədim” Vaqif poeziyasının həsrət lümineskensiyasını sadəliyin kristal prizmasından keçirərək oxucuya yönəldir. Şair ilahi-dünya dualizminə baş əymədən, sevdiyinin ünvanını göydə deyil, baxış dumanında axtarır və tapa bilməyəndə düz cümlə ilə “görmədim” deyir. Dil ötəriliyi bu cümləni qəzəl bəhrinə qoşandan sonra misralar arasında musiqiyə çevrilir; xanəndə ustalıqla rədifi uzadıb səsləndirərkən hər heca həsrəti ritmləşdirir. Ədəbi tənqid qəzəli realizmin başlanğıcı, filoloji lüğət morfoloji kiçiltmə mexanizminin nümunəsi, etnoqrafiya isə müharibə fasiləsində yazılmış emosional raporta çevrilməsi ilə dəyərləndirir. Bu çoxqatlı resepsiya Vaqif irsinin hələ neçə oxunuş üçün açıq qaldığını göstərir. Şeirin semantik mühiti bir tərəfdən Qarabağ təbiətindəki bənövşə və zirvə təsvirlərini yaddaşda saxlayır, digər tərəfdən universal “görmədim” kədərini hər yeni nəsil üçün yenidən doğurur. Dilçilər üçün “görmədim” müasir danışıqda işlək qalıbsa, səbəbi Vaqifin rədifi danışıqdan şeirə, şeirdən musiqiyə, musiqidən gündəlik ifadəyə daşımasıdır. Beləliklə, “Görmədim” sadə bir həsrət cümləsinin klassik poeziyada səs, simvol və sosial kod kimi yaşamasının ideal nümunəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ən çox dolaşan əlyazma variantında qəzəl altı beytdir. Bəzi xəttat nüsxələrində yeddinci – misra təkrarı xarakterli – beyt də qeyd olunur, lakin filoloqlar onu mətnə sonradan əlavə edilən variant sayır. Akademik nəşrlərdə altı beytlik forma qəbul edilir. Hər beyt ölçü baxımından müfəvvər musəmmən mətrukdur.
Molla Pənah Vaqif şeiri orta dövr Azərbaycan türkcəsində yazıb. Ərəb və fars mənşəli sözlər genişdir, amma sintaksis türk dilinin intonasiyasını qoruyur. Məsələn, “görmədim” rədifi sırf ana dilinin fel sistemi üzərində qurulub. Klassik ədəbiyyat üslubunda olsa da, danışıq sadəliyi yüksəkdir.
Tarixən iki əsas lad təsnif edilib: bayatı-şiraz və segah. Cabbar Qaryağdıoğlu bayatı-şiraz, Zeynəb Xanlarova segah versiyası ilə populyarlaşdırıblar. Muğam ustaları şeirin emosional tonuna uyğun lad seçirlər. Hər iki ladda rədifin intonasiya vurğusu fərqlidir.
Şair həsrətin davamlılığını göstərəcək sadə, təkrarlana bilən söz axtarıb. “Görmədim” həm təsdiq, həm şikayət, həm sual tonunda səslənə bilir. Bu elastiklik qəzələ dramatik dinamika verir. Rədifin iki hecalı olması musiqiçilərin ifasına uyğun ritm yaradır.
Vaqif portret təsvirindən qaçıb, bu da şeiri universal edib. Sevgilinin fiziki xüsusiyyətləri açıqlanmır, yalnız duyğu mərkəzlidir. Bu üsul oxucunun öz təxəyyülündə obraz yaratmasına imkan verir. Bəzi tənqidçilər bunu müasir psixoloji poeziyanın erkən işartısı sayır.
Əsas mənbələr: M. F. Axundzadə adına Əlyazmalar İnstitutunun Pənah Vaqif məcmuəsi, Firidun bəy Köçərlinin topladığı Batumi nüsxəsi və Şuşa əlyazma kolleksiyası. 2021-ci ildə rəqəmsal kataloqa daxil edilən bir Gəncə nüsxəsi də mətnini təsdiqləyib. Variantlar arasında yalnız bir neçə leksik fərq var.
2009-cu ildə filologiya elmləri doktoru Səadət Əliyeva tərəfindən “Vaqif divanı: mətn və şərh” adlı kitabda hər beytin aruz parçalanması, lüğət izahı və bədii təhlili verilib. Burada “Görmədim” ayrıca fəsildə tədqiq olunub. Kitab akademik nəşr sayılır və Ali Attestasiya Şurası tərəfindən tövsiyə olunub.
Orta məktəblərin IX sinif ədəbiyyat dərsliyində Molla Pənah Vaqif bölməsində seçmə şeirlər arasında “Görmədim” bütöv mətnlə verilmir, lakin beyt nümunəsi şəkildə yer alır. Tam mətn əlavə vəsaitdə təqdim olunur. Müəllimlər qəzəli muğam dərslərində də təqdim edə bilirlər.
Rus dilinə ilk dəfə 1960-cı illərdə Boris Zağurski sərbəst nəsr tərcüməsi edib. İngilis dilində isə 2015-ci ildə Azerbaijani Literature series-də “I Have Not Seen” adı ilə şeir poetik formada çap olunub. Tərcümələr rədifi saxlayıb, lakin aruz ahəngini itirib.
2024-cü ildə azərbaycanlı DJ Murad “Görmədim” rədifini segah nümunəsindən samplinq edərək elektro-etno treki yayımlayıb. “Spotify Azerbaijan Top50” siyahısında 3 həftə qalıb. Bu sübut edir ki, klassik mətin modern formatda da aktualdır.
