Dinin və ideologiyanın inkişaf tarixi boyunca insan cəmiyyətində müxtəlif təriqətlər, qruplar və axınlar meydana çıxıb. Bəziləri cəmiyyətin əsas hissəsində dərin təsir buraxıb, bəziləri isə əsas axından kənara çıxaraq öz inanc və dünyagörüşünü formalaşdırıb. Belə fərqli dini cərəyanlardan biri də “ğulat” adlanan qruplardır. Tarixi mənbələrdə, xüsusilə İslam mədəniyyətində bu termin zaman-zaman geniş istifadə olunub. “Ğulat” anlayışı yalnız dini dünyada deyil, ictimai və siyasi müstəvidə də müxtəlif baxışların və münasibətlərin formalaşmasında öz əksini tapıb. Cəmiyyətin inanc sistemi və dini şüurunun təkamülündə belə ifrat qruplar ciddi rol oynayıb. Onların formalaşmasına sosial, siyasi, mədəni və psixoloji faktorlar təsir göstərib. Tarix boyu ğulat qrupların ortaya çıxması əsas axınlardan fərqlənmək, alternativ dini və mənəvi liderlərə sığınmaq ehtiyacından doğub. Həm də bu cərəyanlar, əksər hallarda cəmiyyətin problemlərinə fərqli bir baxış, çıxış yolu və hətta üsyan forması kimi meydana çıxıb. Dini və fəlsəfi müstəvidə bu qruplar, mövcud sistemlə razılaşmayan, daha yüksək mənəvi dəyərlər axtaran insanların birləşdiyi çevrələr olmuşdur. Onların bəziləri mövcud dini liderləri və imamları ilahiləşdirməklə tanınıb, bəziləri isə gizli ayin və ritual praktikaları ilə fərqlənib. İslam tarixində və xüsusilə Şiəlik daxilində ğulat fenomeni, həm teoloji, həm də sosial aspektlərdən geniş tədqiq olunan, mübahisəli mövzulardan biridir. Bu anlayışın etimologiyası, tarixi kökləri və ictimai nəticələri haqqında dəqiq və ətraflı biliklər cəmiyyətin dini-mədəni inkişafında və dini radikalizmə qarşı maarifləndirmədə önəmli rol oynayır. Hər bir dövrdə “ğulat” anlayışı yalnız dini ifratçılıq deyil, həm də sosioloji və mədəni baxımdan fərqli cərəyanları dərk etmək üçün açar rolunda çıxış edib. Müasir dövrdə bu anlayışın düzgün və obyektiv şəkildə dərk olunması, cəmiyyətin dini müxtəlifliyə yanaşmasında və dini təhlükəsizliyin təminində mühüm əhəmiyyət daşıyır.
“Ğulat” Terminologiyasının Mənşəyi və Etimologiyası
“Ğulat” sözü ərəb dilindən götürülüb və “ifrat etmək”, “həddi aşmaq”, “çox irəli getmək” mənasını verir. Bu termin, ilk növbədə dini inanc və praktikalarda əsas axından kənara çıxan, həddi aşan qruplara şamil olunub. Tarixi İslam mənbələrində “ğulat” termini ən çox Şiəlik daxilində yayılmış ifrat təriqətləri və fərdləri təsvir etmək üçün işlədilir. Ərəb dilinin filoloji qaydalarına görə, bu söz “ğuluvv” kökündən yaranıb və hər zaman həm dini, həm də məcazi mənada istifadə olunub. Əvvəllər yalnız dini baxımdan radikalizm anlamını ifadə etsə də, zaman keçdikcə sosial və siyasi müstəvidə də bu termin tətbiq edilib. Klassik İslam ədəbiyyatında bu anlayış bir çox hallarda mənfi məna daşıyır və ənənəvi dini qaydalardan çıxan, yeni təriqət və rituallar yaradan qruplara aid edilir.
Tarixdə ilk dəfə bu termin hicri II əsrdən etibarən müxtəlif İslam alimlərinin əsərlərində qeyd edilib. Bəzi mənbələrə görə, ğulat dedikdə yalnız inancda həddi aşan qruplar nəzərdə tutulmur, eyni zamanda bidətçi və ya əsas axının qaydalarına zidd gedən qruplar da başa düşülür. Zamanla “ğulat” anlayışı həm dini, həm də ictimai və siyasi ifratçılığın rəmzinə çevrilmişdir.
Tarixi Kontekst və İslamda İlk “Ğulat” Qruplar
İslam tarixində “ğulat” kimi tanınan qruplar əsasən II–III hicri əsrlərində formalaşıb və Əməvilər, eləcə də Abbasilər dövründə xüsusilə yayılıb. Tarixi mənbələr göstərir ki, bu dövrlərdə bir sıra dini liderlər və onların tərəfdarları öz imamlarını və rəhbərlərini ilahiləşdirərək, İslamın əsas axınından kənara çıxıblar. Bu qrupların içərisində Nusayrilər (Ələvilər), Xattabilər, İsmaililər və Həqaiqilər xüsusi yer tutur. Onların əqidə və təlimlərində imam və ya dini liderlərin fövqəltəbii güclərə malik olması inancı ön planda idi.
Bu qrupların yaranmasında əsas amillərdən biri, siyasi mübarizələr və hakimiyyət uğrunda münaqişələr, digər tərəfdən isə dini mətnlərin fərqli şərhi və ezoterik təlimlərin yayılması olub. Qruplar bəzən gizli fəaliyyət göstərib, öz ideologiyalarını qoruyub saxlayıblar. İctimai baxımdan bu cərəyanlar həm zamanının dini elitəsi, həm də geniş cəmiyyət tərəfindən ya ciddi tənqidə, ya da müəyyən dərəcədə marağa səbəb olub.
İnancları və Teoloji Mövqeləri
“Ğulat” adlanan qrupların əsas xüsusiyyəti onların inancda və təcrübədə ifratçılığa meylli olmalarıdır. Bu qruplar ənənəvi İslam qaydalarından uzaqlaşaraq, imamları və dini liderləri ilahi, bəzən isə Allahın təcəllası kimi qəbul ediblər. Onların təlimlərində, xüsusilə İmam Əli və onun nəslindən olanların fövqəladə gücə malik olması və müqəddəs varlıqlar kimi təsvir edilməsi əsas yer tutur.
Bəzi “ğulat” təriqətləri öz xüsusi ayin və rituallarını formalaşdırıb, İslam hüququ və teologiyasına yeni şərhlər gətiriblər. Bu, əksər hallarda əsas İslam alimləri tərəfindən sərt şəkildə tənqid edilib və bidət hesab olunub. Onların təsəvvüf və ezoterizmə yaxın ideoloji görüşləri, dini təcrübənin fərdiləşməsinə və yenilənməsinə səbəb olub.
“Ğulat” və Şiəlik: Qarşılıqlı Münasibətlər
Şiəlik tarixində “ğulat” termini həmişə fərqli təriqət və cərəyanlarla əlaqələndirilib. Şiə alimləri imamların xüsusi mənəvi statusunu qəbul etsələr də, onları ilahiləşdirməyi və fövqəltəbii güclərə malik saymağı qəti şəkildə rədd ediblər. Şiə mənbələrində ğulat təriqətləri ifratçılıq və bidət kimi təqdim olunub, imamların və dini liderlərin ilahi varlıq səviyyəsinə yüksəldilməsi pislənilib.
Əsas Şiə məktəbinə görə, imamlar Allahın seçilmiş bəndələri və dini rəhbərlərdir, lakin heç bir halda ilahi və ya yaradan deyil. Bu ideoloji fərq, Şiəliklə ğulat təriqətləri arasında aydın sərhədin formalaşmasına səbəb olub. Tarixən bir çox Şiə imamları və alimləri öz çıxışlarında bu qruplara qarşı sərt mövqe nümayiş etdiriblər.
Siyasi, Sosial və Mədəni Təsirlər
“Ğulat” qruplar yalnız dini həyatda deyil, eyni zamanda siyasi və sosial proseslərdə də təsirli olublar. Bəzən onlar hakimiyyətə qarşı mübarizənin, sosial ədalət və yeni ideoloji axtarışların simvoluna çevriliblər. Belə qruplar tez-tez cəmiyyətdə gizli təşkilatlanma, alternativ liderlik və fərqli rituallar vasitəsilə mövcud siyasi quruluşu tənqid ediblər.
Onların sosial və mədəni təsiri bəzi bölgələrdə yerli adət və ənənələrin, dini ayinlərin formalaşmasında rol oynayıb. Bir sıra ğulat qruplar, yeni simvollar və simvolik mətnlər yaradıb, öz ideologiyalarını cəmiyyətə yaymağa çalışıblar. Onların bəziləri cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmasa da, tarixdə iz qoyub və müxtəlif dövrlərdə yenidən canlanıb.
Dini Ədəbiyyat və Mənbələrdə “Ğulat” Qrupların Qiymətləndirilməsi
Klassik və müasir İslam ədəbiyyatında “ğulat” qruplar əsasən mənfi rəngdə təqdim olunur. Ənənəvi İslam alimləri onları ifratçılıq və bidətçi hərəkətlərdə ittiham edib. Belə yanaşmalar həm sünni, həm də şiə mənbələrində geniş yayılıb. Əl-Kulaini, Şeyx Müfid, Şeyx Tusi kimi məşhur dini mütəfəkkirlər öz əsərlərində bu cərəyanlara qarşı kəskin mövqe bildiriblər.
İslam hüququnda ğulat təriqətləri, əqidə və ibadətdə əsas prinsiplərə zidd, sosial və dini nizam üçün təhlükəli sayılır. Buna baxmayaraq, bəzi tarixçi və tədqiqatçılar onların yaranma səbəblərini daha geniş sosioloji və psixoloji baxışla izah ediblər. Hər halda, bu qruplar dini tarixin və fikir müxtəlifliyinin ayrılmaz hissəsi kimi dəyərləndirilir.
Müasir Dövrdə “Ğulat” Anlayışının Tətbiqi
Müasir dövrdə “ğulat” anlayışı, əsasən radikal dini və ideoloji cərəyanların təsvirində istifadə olunur. Elmi və ictimai diskussiyalarda bu termin həm keçmişdəki, həm də bugünkü dini ekstremizmi təsvir etmək üçün işlədilir. Xüsusilə sosial mediada və populyar diskussiyalarda “ğulat” termini bəzən hər hansı dini yeniliyə və ya mühafizəkar təmayüllərə qarşı istifadə edilir.
Bununla yanaşı, müasir elmi tədqiqatlarda bu anlayış daha çox tarixi və sosioloji aspektdən təhlil olunur. Radikal dini qrupların və ekstremist hərəkatların tədqiqində “ğulat” fenomeni yeni kontekstdə aktual mövzuya çevrilib. İctimai təhlükəsizlik, dini maarifləndirmə və tolerantlığın təbliğində bu anlayışın düzgün izahı vacibdir.
Qlobal İslam və Digər Dinlərdə Bənzər İfratçılıq
“Ğulat” yalnız İslam cəmiyyətinə aid fenomen deyil. Məsihilik, yəhudilik və digər ənənəvi dinlərdə də əsas axına qarşı çıxan, öz liderlərini fövqəltəbii və ya ilahi gücə malik hesab edən qruplar yaranıb. Bütün dinlərdə bu tip ifratçılığın kökündə sosial, siyasi və mədəni təzyiqlər, həmçinin dini ənənələrə fərqli yanaşma dayanır.
Elmi ədəbiyyatda və müqayisəli dinlər tarixində bu mövzuya geniş yer ayrılır. Araşdırmalara görə, bənzər cərəyanlar cəmiyyətin yenilənmə ehtiyacından, ədalət və sosial bərabərlik axtarışından doğur. Bu baxımdan “ğulat” fenomeni universal və bütün dinlər üçün aktual sosioloji hadisədir.
Qrupun adı | Dövrü | Əsas inanc xüsusiyyətləri | Cəmiyyətin münasibəti
Nusayrilər | IX əsr | İmam Əlini ilahiləşdirirlər, ezoterik şərhlərə malikdirlər | Şiə və sünni mənbələrdə kəskin tənqid olunub
Xattabilər | VIII–IX əsr | Lideri fövqəltəbii varlıq kimi qəbul edirlər | Əsas axından uzaqlaşdırılıb, qadağan edilib
İsmaililər | VIII əsr | İmamların xüsusi mənəvi statusu, ezoterik ayinlər | Bəzi bölgələrdə sosial dəyişikliyə səbəb olub
Həqaiqilər | X əsr | Rəqəmsal və simvolik mənalar, batini şərhlər | Dini dairələrdə qəbul edilməyib
Tarix boyu “ğulat” fenomeni dini və ictimai həyatın təkamülündə önəmli rol oynayıb. Dini ənənələrdən və əsas axından uzaqlaşan bu qruplar, cəmiyyətin sosial və mənəvi dinamikasında dəyişikliklər yaradıb. Onların inanc sistemində ifratçılıq və fərqli ritualların olması, əsas İslam alimləri və dini rəhbərlər tərəfindən daim tənqidə məruz qalıb. Əsas axına zidd olan qrupların fəaliyyətləri bəzən ictimai sabitlik üçün təhlükə kimi qiymətləndirilib, bəzən isə cəmiyyətin yenilənməsi və müxtəlif baxışların yaranması baxımından mühüm rol oynayıb. “Ğulat” anlayışı yalnız dini ekstremizmin yox, həm də ictimai və mədəni müxtəlifliyin bir forması kimi də dəyərləndirilə bilər. Müasir dövrdə dini radikalizmin qarşısının alınması, cəmiyyətdə tolerantlığın və qarşılıqlı hörmətin möhkəmləndirilməsi üçün bu fenomenin dərindən öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Dini kimliyin, ənənələrin və sosial təhlükəsizliyin qorunmasında, dini maarifləndirmənin və düzgün izahın rolu artmaqdadır. Tarix göstərir ki, dini ifratçılıq yalnız bir dövrə və ya bir xalqa xas deyil, müxtəlif formalarda və adlarda daim mövcud olub. Belə qrupların yaranması və fəaliyyəti cəmiyyətin inkişafına həm təkan verə, həm də əngəl ola bilər. Ən əsası isə, hər bir fərd və cəmiyyət dini müxtəlifliyə, fikir plüralizminə və eyni zamanda dini radikalizmə qarşı həssas və diqqətli olmalıdır. “Ğulat” anlayışının mahiyyətini anlamaq, gələcək nəsillər üçün daha sağlam və etibarlı dini-mədəni mühitin formalaşmasına kömək edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ğulat ərəb mənşəli bir termindir və “ifrat etmək”, “həddi aşmaq”, “aşırıya varmaq” mənasını verir. İslamda isə əsasən dini inanc və praktikada həddi aşan, əsas axından uzaqlaşan qruplara verilən addır. Bu cərəyanlar, dini liderləri ilahiləşdirə və ya fövqəltəbii güclərə malik sayırlar. Ən çox Şiə məzhəbinin daxilində bu termin işlədilir.
Ğulat termini hicri II əsrdən başlayaraq İslam mənbələrində işlədilir. İlk dəfə bu termin Abbasilər və Əməvilər dövründə, müxtəlif ifratçı qrupların ortaya çıxması zamanı istifadə olunub. O vaxtdan bəri, dini tarix və teologiya sahəsində bu anlayış davamlı şəkildə mövcuddur. Müasir elmi ədəbiyyatda da geniş şəkildə istifadə edilir.
Tarixdə bir neçə məşhur ğulat qrupu yaranıb: Nusayrilər (Ələvilər), Xattabilər, İsmaililər, Həqaiqilər. Bu qruplar imamları və dini liderləri fövqəltəbii güclərə malik sayır, ezoterik və batini təlimlərə üstünlük verirlər. Onların inancları əsas axından fərqlənir və çox vaxt cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməyib.
Şiəlik imamların xüsusi mənəvi statusunu qəbul etsə də, onları ilahiləşdirmir və İslamın əsas prinsiplərinə sadiq qalır. Ğulat isə imamları və ya dini liderləri ilahi və fövqəltəbii güclərə malik hesab edir, bu isə əsas Şiə məktəbinin prinsiplərinə ziddir. Buna görə də şiə alimləri həmişə ğulat qrupları sərt tənqid ediblər və onlardan uzaq olublar.
Ğulat qruplar bəzən cəmiyyətdə sosial dəyişikliklərə, mədəni yeniliklərə və siyasi qarşıdurmalara səbəb olublar. Onlar gizli təşkilatlanma, fərqli rituallar və ideoloji müxtəlifliklə seçiliblər. Əsas axından kənar fəaliyyətləri cəmiyyət tərəfindən bəzən rədd olunub, bəzən isə müsbət təsir göstərib. Bu qruplar tarixdə iz qoyan hadisələrə səbəb olmuşdur.
Əsas axın İslam alimləri ğulat qrupları əsasən ifratçılıq və bidət kimi dəyərləndirir. Onların dini prinsiplərə uyğun olmadığını bildirir və imamların ilahiləşdirilməsini rədd edirlər. Klassik mənbələrdə bu qrupların əqidəsi və ayinləri ciddi tənqid olunur. Onlar İslam tarixində əsas axından kənar radikal təriqətlər kimi göstərilir.
Müasir dövrdə “ğulat” anlayışı əsasən radikal dini və ifratçı ideoloji cərəyanların təsvirində istifadə olunur. Bu termin elmi və ictimai diskussiyalarda, bəzən də sosial mediada geniş işlədilir. Əsas məqsəd dini ekstremizmi, ifrat təmayülləri və ənənədən kənar axınları xarakterizə etməkdir. Həm tarixi, həm də sosioloji araşdırmalarda bu termin aktual mövzuya çevrilib.
İslamdan başqa Məsihilikdə, Yəhudilikdə və digər ənənəvi dinlərdə də əsas axından uzaqlaşan, öz liderlərini ilahi və fövqəltəbii güclərə malik hesab edən qruplar yaranıb. Bu tip qruplar dini ənənələrin sərhədlərini aşır və fərqli inanc sistemləri formalaşdırır. Elmi araşdırmalar göstərir ki, bənzər ifratçılıq bütün böyük dinlərdə müşahidə olunur. Sosial və mədəni təzyiqlər bu tip qrupların yaranmasında əsas amildir.
Tarixdə ən çox tanınan ğulat qruplar Nusayrilər (Ələvilər), Xattabilər, İsmaililər və Həqaiqilər olub. Bu qruplar müxtəlif dövrlərdə müxtəlif bölgələrdə yayılıb və fərqli inancları ilə seçiliblər. Onların əsas xüsusiyyəti imam və liderlərin fövqəltəbii güclərə malik olmasıdır. Həmçinin, gizli rituallar və batini şərhlər onların əsas fərqləndirici cəhətidir.
Ğulat qrupların yaranmasının əsas səbəbləri sırasında dini mətnlərin fərqli şərhi, sosial və siyasi təzyiqlər, hakimiyyət uğrunda mübarizə və dini yenilik ehtiyacı var. Bəzən cəmiyyətdə sosial ədalətsizlik və ya dini liderlərə bağlılıq bu tip qrupların yaranmasına təkan verib. Ezoterik və batini təlimlər də ğulatın inkişafında xüsusi rol oynayıb. Hər dövrdə bu səbəblər fərqli formada özünü göstərib.
