Hemofiliya insan orqanizmində qan laxtalanma prosesinin normal gedişini pozan nadir, lakin ciddi genetik pozuntudur. Vaxtında dayanmayan qanaxmalar təkcə fiziki ağrılar deyil, həm də psixoloji və sosial çətinliklər yaradır. İrsi faktorların mühüm rolu nəticəsində xəstəlik əsasən kişi cinsində rast gəlinir, qadınlar isə daşıyıcı statusunda olur. Xəstələrin gündəlik həyatında kiçik zədələr belə uzunmüddətli qan itkisinə səbəb ola bilər. Hamiləlik dövründə prenatal diaqnostika metodları riskli gen kombinasiyalarını erkən aşkar etməyə imkan verir. Müasir tibb sahəsində plazma mənşəli preparatlardan başlayaraq rekombinant faktor konsentratlarına, hətta gen terapiyasına qədər geniş müalicə spektri mövcuddur. Residual laxtalanma faktorunun səviyyəsi klinik gedişi kəskin şəkildə müəyyənləşdirir; <1 % olan hallarda spontan qanaxmalar, 1–5 % olduqda travmatik qanaxmalar, >5 % səviyyəsində isə adətən yüngül kliniki şəkil müşahidə edilir. Fizioterapiya və ortopedik nəzarət oynaq sağlamlığının qorunmasında əhəmiyyətli rol oynayır, çünki təkrarlanan hemartrozlar erkən artropatiyaya gətirib çıxarır. Sosial inteqrasiya məqsədi ilə çoxölçülü dəstək proqramları xəstələri iş, təhsil və idman sahələrində aktiv saxlayır. Azərbaycanda Hemofiliyalı Xəstələr Cəmiyyəti tibbi təminatın koordinasiyası və ictimai məlumatlandırma işində mühüm körpü funksiyası daşıyır.
Nədir hemofiliya?
Hemofiliya gen mutasiyası nəticəsində VIII və ya IX laxtalanma faktorlarının sintezində ciddi çatışmazlıqla xarakterizə olunur. Hemofiliya A VIII, Hemofiliya B isə IX faktorun defisiti ilə əlaqəlidir. Kəskinlik dərəcəsini müəyyən edən əsas amil qanda mövcud aktiv faktorun faiz göstəricisidir.
Xəstəlik x-xromosoma bağlı resessiv yolu ilə ötürüldüyündən əsas daşıyıcı qadınlar, təsirə məruz qalanlar isə, demək olar, yalnız kişilərdir. Qeyri-adi hallarda yeni spontan mutasiyalar və ya nadir autosom-dominant formalar da təsvir edilmişdir.
Yaranma səbəbləri və genetika
Genetik dəyişikliklər adətən F8 (hemofiliya A) və F9 (hemofiliya B) genlərində inversiya, delesiya və ya nöqtə mutasiyaları şəklində təzahür edir. Bu mutasiyalar laxtalanma zəncirinin kritik mərhələsində proteinin aktivliyini kəskin azaldır.
Genin səssiz mutasiyasında isə faktorun strukturu saxlanılır, lakin biosintez sürəti azalır, nəticədə yüngül klinik gediş formalaşır. Ailədə bir dəfə müşahidə edilən ciddi mutasiya növbəti nəsildə də eyni kəskin şəkli yaradır, bu da genetik məsləhətin vacibliyini vurğulayır.
Klinik əlamətlər
Xəstələrdə ən xarakterik simptom dərin toxumaların – oynaqların, əzələlərin və daxili orqanların təkrarlanan qanaxmasıdır. Uşaq çağında körpənin yeni yeriməyə başladığı dövrdə diz və oynaq boşluqlarında şişlik, ağrı və hərəkət məhdudiyyəti ilk siqnalları verir.
Yaş artdıqca hemartroz epizodlarının sayı artır və sümük-qığırdaq toxumasında degenerativ dəyişikliklər baş verir. Diş çəkimi, sünnət və ya kiçik cərrahi müdaxilələr nəzarətsiz qanaxmaya səbəb ola bilər, buna görə profilaktik faktor dəstəyi həyati əhəmiyyət daşıyır.
Diaqnostika metodları
Laborator qiymətləndirmə laxtalanma faktorlarının aktivliyinin ölçülməsi və APTT uzanmasının təyini ilə başlanır. Faktor VIII/IX aktivliyi <40 % olan hallarda genetik testləşdirmə diaqnozu təsdiqləmək üçün aparılır.
İn vitro qarışıq plazma testləri inhibitor antitellərin mövcudluğunu aydınlaşdırır, çünki müalicə olunan xəstələrin 25–30 %-də vaxt keçdikcə faktora qarşı immun cavab yaranır. Prenatal diaqnostikada xorial villus biopsiyası 10–12 həftədə, amniosentez isə 15–18 həftədə mutasiyanı aşkar etmək imkanı verir.
Müalicə strategiyaları
Ənənəvi müalicə strategiyası çatışmayan faktorun intravenoz yeridilməsidir; protokol kəskin qanaxmada “on-demand”, ağır formada isə profilaktik dozalarda tətbiq edilir. Rekombinant faktor preparatları plazma mənşəli məhsullara nisbətən infeksiya riskini minimuma endirir.
İnhibitor yaranan xəstələrdə bypass agentləri – aktivləşdirilmiş VII faktor və ya protrombin kompleksi konsentratları istifadə olunur. Adjunkt terapiyada desmopressin yüngül hemofiliya A xəstələrində endogen VIII faktor səviyyəsini müvəqqəti artırır.
Profilaktika və həyat tərzi
Müntəzəm profilaktik inyeksiyalar oynaq qanaxmalarının sayını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır və uzunmüddətli artropatiyanı ləngidir. Fizioterapevtik məşqlər və protektiv dizliklər lokomotor funksiyanı qorumağa kömək edir.
Həyat tərzi dəyişiklikləri sırasında kontakt idman növlərindən uzaq durmaq, təhlükəsiz diş gigiyenası təmin etmək və antikoaqulyant təsirli dərmanlardan yayınmaq vacibdir. Xüsusi pəhriz məhdudiyyəti olmasa da, dəmir, kalsium və D vitamini baxımından balanslı qidalanma sümük və qan sağlamlığını dəstəkləyir.
Gen terapiyası və yeni istiqamətlər
Son illərdə AAV vektorları vasitəsilə F8 və F9 genlərinin hepatositlərə çatdırılması klinik sınaqlarda ümidverici nəticələr göstərib. ABŞ və Aİ-də 2022–2023-cü illərdə adeno-assosiativ vektor əsasında ilk gen terapiyası preparatları şərti təsdiq alıb.
Uzunmüddətli təqib xəstələrin bir hissəsində laxtalanma faktorunun 40 %-ə qədər qalxaraq profilaktik inyeksiyaya ehtiyacı aradan qaldırdığını nümayiş etdirir. Eyni zamanda CRISPR-Cas9 texnologiyası ilə həmoyalle mutasiya düzəlişinin ilkin in vitro uğurları gələcək fərdi terapiya ehtimalını artırır.
Azərbaycanda hemofiliya üzrə vəziyyət
Azərbaycan Səhiyyə Nazirliyinin 2024-cü il statistikasına görə, ölkədə 1 000-ə yaxın hemofiliyalı pasiyent qeydiyyatdadır. Dövlət Proqramı çərçivəsində faktor preparatlarının təminatı və regional hematologiya mərkəzlərinin fəaliyyəti xəstələrin həyat keyfiyyətini yüksəldir.
Bakı Hematologiya və Transfuziologiya İnstitutu cərrahi müdaxilə öncəsi konsaltasiya, inhibitor skrininqi və genetik məsləhət xidmətləri göstərir. QHT-lərin təşəbbüsü ilə keçirilən maarifləndirmə kampaniyaları erkən diaqnostikanı təşviq edir və qan donorluğu barədə ictimai şüuru artırır.
Hemofiliya fərdi və ictimai səviyyədə böyük məsuliyyət tələb edən xroniki xəstəlikdir. Genetik daşıyıcılığın erkən aşkarlanması doğacaq nəsillərin sağlamlığına sərmayədir. Müasir rekombinant preparatlar və gen terapiyası texnologiyaları kəskin qanaxma riskini minimuma endirir, uzunmüddətli ortopedik fəsadların qarşısını alır. Həkim, pasiyent və ailə üzvlərindən ibarət komandaların koordinasiyası müalicə nəticələrini yaxşılaşdırır. Reabilitasiya proqramları psixoloji dayanıqlığı gücləndirir, sosial inteqrasiyanı asanlaşdırır. Dövlət və qeyri-hökumət strukturlarının birlikdə reallaşdırdığı təminat mexanizmləri dərman əlçatanlığını artırır. Yenilənmiş protokollar inhibitor inkişaf edən pasiyentlər üçün effektiv alternativlər təqdim edir. İdman və fiziki aktivlik, düzgün planlaşdırıldıqda, sümüklərin möhkəmlənməsinə töhfə verir. Cəmiyyətin hemofiliya haqqında məlumatlı olması təcili yardım vəziyyətlərində vaxtında reaksiya verilməsini asanlaşdırır. Elm və texnologiyanın sürətli irəliləyişi gen düzəlişi kimi yenilikləri praktikaya yaxınlaşdırır. Beləliklə, hemofiliya üzərində nəzarət daha əlçatan, pasiyentlərin həyat perspektivləri isə hər il daha ümidverici olur.
Ən Çox Verilən Suallar
Hemofiliya A F8 genində, Hemofiliya B isə F9 genində baş verən mutasiyalarla bağlıdır. Genlər x-xromosomda yerləşdiyi üçün xəstəlik əsasən kişilərə təsir edir. Qadınlar isə daşıyıcı olaraq patoloji gen variantını övladlarına ötürə bilirlər. Bəzi hallarda yeni spontan mutasiya nəticəsində ailə tarixçəsi olmadan da hemofiliya aşkarlanır.
Hemofiliya A təxminən hər 5 000 kişi doğuşunda, Hemofiliya B isə hər 25 000 kişi doğuşunda rast gəlinir. Qazanılmış hemofiliya kəskin autoimmun pozuntu kimi nadir hallarda qeydə alınır. Regiondan asılı olaraq diaqnostika imkanları yayılma statistikasını dəyişə bilər. Azərbaycan göstəriciləri Avropa ortalamalarına yaxındır.
Laxtalanma faktorunun aktivliyi 1 %-dən az olduqda spontan, yəni travma olmadan baş verən qanaxmalar yaranır. Ən çox diz, dirsək və topuq oynaqları təsirlənir. Spontan hemartrozlar oynaq səthində ir reversibl zədələr yarada bilər. Tez-tez təkrarlanan qanaxmalar artropatiyanın əsas səbəbidir.
Profilaktik müalicə laxtalanma faktorunun həftəlik və ya iki dəfəlik təkrarlanan dozalarda ardıcıl yeridilməsidir. Məqsəd faktor səviyyəsini 5–10 % intervalında saxlayaraq qanaxma riskini minimuma endirməkdir. Uşaq yaşlarında erkən profilaktika oynaq sağlamlığının qorunmasına xüsusilə təsirli olur. Yenilənmiş preparatlar uzadılmış yarımparçalanma dövrü ilə inyeksiya sayı azaldır.
Faktor konsentratlarına qarşı inkişaf edən neutralizəedici antitellər inhibitor adlanır. Hemofiliya A xəstələrinin 20-30 %-də, Hemofiliya B pasiyentlərinin isə 1-5 %-də aşkarlanır. İnhibitor mövcud olduqda standart müalicə təsirsiz qalır və bypass dərmanları tətbiq edilir. İmmun tolerantlıq induksiyası uzunmüddətli strategiya kimi qəbul olunur.
Gen terapiyası defisitli genin funksional kopyasını qaraciyər hüceyrələrinə daimi inteqrasiya etməyi hədəfləyir. Nəticədə xəstənin öz orqanizmi laxtalanma faktorunu istehsal edir və profilaktik inyeksiyaya ehtiyac azalır. Klinik tədqiqatlarda 12–24 ay ərzində stabil faktor səviyyələri əldə olunub. Uzunmüddətli təhlükəsizlik üçün hələ əlavə tədqiqatlara ehtiyac var.
Tam klinik hemofiliya qadınlarda nadir hallarda, məsələn, x-xromosomun hər iki nüsxəsində mutasiya olduqda mümkündür. Daşıyıcı qadınlarda faktor səviyyəsi 40–60 % intervalında dəyişsə də, əməliyyat və doğuş zamanı qanaxma riski arta bilər. Buna görə hər hamilə daşıyıcıya hematoloq nəzarəti tövsiyə edilir. Prenatal genetik testləşdirmə riskların idarə olunmasına kömək edir.
Bəli, lakin təhlükəsizliyə öncədən diqqət yetirmək şərtilə. Üzmə, velosiped və sürətli gəzinti kimi aşağı təsirli idman növləri oynaq hərəkətliliyini artırır və əzələ quruluşunu gücləndirir. Qarşılıqlı kontakt tələbi olan futbol, boks və cüdo kimi növlər risklidir. İdman öncəsi profilaktik faktor inyeksiyası və qoruyucu dizliklər yaralanma ehtimalını azaldır.
Diş çəkimi planlaşdırılmazdan əvvəl hematoloqla məsləhətləşərək adekvat faktor səviyyəsi təmin edilməlidir. Lokal anesteziyada adrenalin tərkibli preparatlar qanaxmanı azaltmağa kömək edir. Əməliyyat sonrası traneksamik turşu məhlulu və profilaktik faktor inyeksiyası tövsiyə edilir. Mütəmadi ağız gigiyenası gələcəkdə invaziv müdaxilələr ehtimalını azaldır.
Dövlət Proqramı çərçivəsində VIII və IX faktor konsentratları mərkəzi apteklər vasitəsilə pulsuz paylanılır. Regionlarda mərkəzləşdirilmiş tədarük sistemi fasiləsizliyi təmin edir. Hər pasiyent üçün illik istifadə kvotası klinik göstəricilərə əsasən müəyyən edilir. QHT-lərin monitorinqi ehtiyacların vaxtında yenilənməsinə şərait yaradır.
