XIX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan xalqının milli özünüdərk, maariflənmə və mədəni inkişaf dövrü kimi tarixə düşüb. Bu dövrdə ölkənin sosial-siyasi və ictimai həyatında yeni düşüncə tərzi, elmi-texniki tərəqqi və mədəni yeniliklərin baş qaldırması müşahidə olunurdu. Belə bir zamanda xalqın gələcəyinin savad, elm və azad fikirdə olduğunu anlayan, cəmiyyətin maariflənməsi naminə yorulmadan çalışan, əslən Zərdabdan olan bir ziyalı ortaya çıxdı. O, Azərbaycan jurnalistikasının banisi, maarifçi, təbiətşünas, publisist və cəmiyyətin vicdanı hesab edilən Həsən bəy Zərdabi idi. Onun adı artıq bir əsrdən çoxdur ki, milli oyanış, söz azadlığı və maarif uğrunda mübarizənin simvolu olaraq qalır.
Həsən bəy Zərdabi təkcə bir qəzetin təsisçisi deyil, həm də ictimai şüurun formalaşmasında, yeni intellektual mühitin yaranmasında, elm və maarif ideyalarının yayılmasında əvəzsiz rol oynamış şəxsiyyətdir. Onun irsi bu gün də aktualdır, gənc nəsli milli-mənəvi dəyərlərə, elmə və müasir dünyagörüşə səsləyir. Zərdabinin həyat yolu, fəaliyyəti və idealları Azərbaycan cəmiyyətinin yeni mərhələyə qədəm qoymasında örnək model olaraq qalır.
Həsən bəy Zərdabinin uşaqlıq və gənclik illəri
Həsən bəy Məlik oğlu Məlikzadə 1837-ci ildə Bakı quberniyasının Zərdab kəndində anadan olub. Atası savadlı, el arasında hörmətli bir adam, anası isə maarifə meyilli və açıq fikirli bir qadın idi. Zərdabinin ailəsi uşaqlarının elmli, dünyagörüşlü böyüməsinə böyük diqqət yetirirdi. O, ilk savadını kənddəki mollaxanada alsa da, atasının təşəbbüsü ilə daha sonra Şamaxı şəhərinə göndərildi və burada rus-müsəlman məktəbində oxudu.
Onun təhsil arzusu bununla bitmədi. O, Qafqazın nüfuzlu təhsil müəssisəsi sayılan Tiflis gimnaziyasına daxil oldu, burada rus və dünya klassiklərinin əsərləri ilə tanış oldu, Avropa elmi, texniki və humanitar fikrinin əsaslarına yiyələndi. Gənc yaşlarında elmə, texniki tərəqqiyə, humanist düşüncəyə və cəmiyyətin inkişafına böyük maraq göstərirdi.
Daha sonra Həsən bəy Moskva Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsinə qəbul olundu. Burada o, Rusiyanın və Avropanın qabaqcıl elm adamlarının dərslərindən yararlandı, təbiət elmlərinə, ekologiyaya, pedaqoji nəzəriyyələrə dərin maraq göstərdi. Həmin illər onun həm şəxsi dünyagörüşünü, həm də gələcək fəaliyyətini formalaşdırdı.
Maarifçilik və ilk ictimai təşəbbüslər
Universiteti bitirib Vətənə qayıtdıqdan sonra Həsən bəy bir müddət Qori seminariyasında, sonra isə Bakıda müxtəlif məktəblərdə dərs dedi. Onun tədris fəaliyyəti təkcə dərs deməklə məhdudlaşmırdı, o, eyni zamanda şagirdlərdə elmə maraq, düşüncə sərbəstliyi və vətənpərvərlik tərbiyəsi aşılamağa çalışırdı.
Zərdabi maarifin xalq içində yayılmasının tərəfdarı idi. O, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində açılan yeni məktəblərin, seminarların təşəbbüskarlarından oldu, ilk qadın məktəblərinin, xeyriyyə cəmiyyətlərinin yaradılmasına dəstək verdi. O, xalq arasında oxuma-yazmanın yayılmasını, ana dilində tədrisin aparılmasını əsas prinsiplərdən sayırdı.
Həsən bəyin fəallığı sadəcə təhsillə məhdudlaşmırdı. O, kəndlilərin maarifləndirilməsi, kənd təsərrüfatında yeniliklərin tətbiqi, ekoloji problemlərin həlli, ictimai fəallığın artırılması üçün də bir sıra layihələr irəli sürürdü. O, əhalinin rifahı və elmi tərəqqisi üçün xalq məktəbləri, oxu evləri, məclislər təşkil edirdi.
Azərbaycan milli mətbuatının banisi
Həsən bəy Zərdabinin adı Azərbaycan mətbuat tarixi ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. O, 1875-ci ildə “Əkinçi” qəzetini təsis etdi və bu qəzet Azərbaycan dilində nəşr olunan ilk ictimai-siyasi, elmi və maarifçi nəşr oldu. “Əkinçi” qəzeti xalqın dili ilə danışır, kəndlilərin, maarifpərvər ziyalıların səsi olurdu. Burada kənd təsərrüfatı, təhsil, elm, ekologiya, gündəlik həyat və sosial məsələlər geniş işıqlandırılırdı.
“Əkinçi” qəzetinin məqsədi xalqın savadlanması, milli şüurun oyanması, ədalətin, hüququn, əxlaqın, bərabərliyin yayılması idi. Zərdabi yazılarında sadə dildə, aydın və təsirli üslubda oxucuya müraciət edirdi. Qəzet az müddət fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, xalq arasında böyük nüfuz qazandı, yeni jurnalistlər və maarifçilər nəslinin yaranmasına təkan verdi.
Zərdabinin elmi və publisistik fəaliyyəti
Həsən bəy təkcə jurnalist deyil, həm də təbiətşünas alim, pedaqoq və publisist idi. O, Moskvadan qayıtdıqdan sonra uzun illər təbiət elmlərinin – biologiya, ekologiya, aqrar elmlər və zoologiyanın Azərbaycanda tədrisi və inkişafı üçün çalışdı. Onun yazıları, məqalələri, məktubları maarif, kənd təsərrüfatı, torpaq islahatı, suvarma və yeni texnologiyaların tətbiqi mövzularına həsr olunurdu.
Zərdabinin publisistik irsi milli maarif, ana dili, qadın hüquqları, din və elm münasibətləri, ekoloji problemlər və sosial ədalət kimi məsələləri əhatə edir. O, öz yazılarında xalqı yeni fikrə, elmə və tərəqqiyə çağırır, eyni zamanda ənənəvi baxışların tənqidini də cəsarətlə verirdi.
Sosial fəaliyyət və xalq üçün mübarizə
Həsən bəy Zərdabi təkcə söz və fikir adamı deyildi, o, real həyatda da xalqın sosial vəziyyətinin yaxşılaşması, kəndlilərin hüquqlarının qorunması, qadınların təhsil alması, yoxsul təbəqənin müdafiəsi üçün fəal mübarizə aparırdı. O, dəfələrlə təqiblərə, məhdudiyyətlərə, hökumət təzyiqlərinə məruz qalsa da, prinsiplərindən dönmədi.
Zərdabi müxtəlif xeyriyyə cəmiyyətlərinin, savad kurslarının, oxu evlərinin və ictimai məclislərin təşkili, kənd təsərrüfatı islahatlarının təşviqi, təbiətə və ətraf mühitə qayğının vacibliyi barədə layihələr həyata keçirirdi. Onun fəaliyyəti Azərbaycanda ilk ekoloji düşüncənin formalaşmasına və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına böyük təkan verdi.
“Əkinçi” qəzetindən sonra və son illəri
“Əkinçi” qəzetinin fəaliyyətinə hakimiyyət tərəfindən son qoyulduqdan sonra Həsən bəy Bakıya qayıtdı və burada maarifçi, xeyriyyəçi, alim və pedaqoq kimi fəaliyyətini davam etdirdi. O, yeni qəzet və jurnal layihələrində, mədəni-maarif cəmiyyətlərində, məktəb və tədris ocaqlarının yaradılmasında iştirak etdi.
Həyatının son illərində Zərdabi Azərbaycanda elmin, maarifin və milli şüurun inkişafı üçün əlindən gələni etdi. Onun ideyaları və təşəbbüsləri ölümündən sonra da bir çox ziyalı, müəllim, jurnalist və gənc üçün yol xəritəsinə çevrildi.
Həsən bəy Zərdabinin irsi və Azərbaycan cəmiyyətinə təsiri
Həsən bəy Zərdabinin həyat və fəaliyyəti Azərbaycan milli oyanış hərəkatının, mətbuatının, maarifçiliyinin və vətəndaş cəmiyyətinin əsas sütunlarından biri kimi qiymətləndirilir. O, öz əməlləri, əsərləri və mübarizə ruhu ilə minlərlə insana ilham verdi. Onun irsi bu gün də ölkənin ictimai, siyasi, elmi və mədəni həyatında yaşamaqda, yeni nəsilləri azad düşüncə, vətənpərvərlik, elm və tərəqqiyə səsləməkdədir.
Həsən bəy Zərdabi milli mətbuatın, maarifin, ictimai və sosial mübarizənin, humanizmin və vətəndaş fəallığının əsl rəmzidir.
Həsən bəy Zərdabinin həyatı və fəaliyyəti haqqında əsas faktlar
| Göstərici | Məlumat |
|---|---|
| Tam adı | Həsən bəy Məlik oğlu Məlikzadə |
| Doğum ili və yeri | 1837, Zərdab kəndi, Bakı quberniyası |
| Təhsili | Moskva Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsi |
| Qəzet təsisçiliyi | “Əkinçi” qəzetinin banisi (1875–1877) |
| Əsas fəaliyyəti | Maarifçi, publisist, alim, pedaqoq, xeyriyyəçi |
| Əsərləri və irsi | Elmi məqalələr, publisistik yazılar, məktublar |
| Əsas ideyaları | Milli oyanış, maarifçilik, elm, sosial ədalət |
| İctimai təşəbbüsləri | Qadın təhsili, kənd islahatları, ekoloji təşəbbüslər |
| Vəfat tarixi və yeri | 1907, Bakı |
| Milli irsi | Azərbaycan milli mətbuatının banisi |
Həsən bəy Zərdabi Azərbaycanın ictimai və mədəni tarixində yeni bir dövrün başlanğıcını qoymuş şəxsiyyətlərdən biridir. Onun əzmkarlığı, maarifə, elmə və azad düşüncəyə olan sevgisi hər zaman yeni nəsillərə örnək olub. Zərdabinin adı, fəaliyyəti və ideyaları təkcə milli mətbuatın deyil, bütövlükdə Azərbaycan maarifinin, vətəndaş cəmiyyətinin və milli oyanışın rəmzidir. Onun irsi daim yaşayacaq və xalqın gələcəyi üçün parlaq yol açacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Həsən bəy Zərdabi Azərbaycanın ilk milli qəzetinin – “Əkinçi”nin banisi, maarifçi, publisist, alim və milli oyanışın öncüllərindən biri hesab olunur.
O, 1837-ci ildə Şamaxı quberniyasının Zərdab kəndində anadan olub.
İlk təhsilini Şamaxıda alıb, Tiflis gimnaziyasında oxuyub, daha sonra Moskva Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsini bitirib.
‘Əkinçi’ qəzeti 1875-ci ildə nəşrə başlayıb və əsas məqsədi xalqı maarifləndirmək, ana dilində təhsil və milli şüurun formalaşması idi.
O, təbiət elmləri üzrə mütəxəssis, müəllim və maarifçi kimi müxtəlif məktəblərdə dərs deyib, elmi və publisistik əsərlər yazıb.
Kənd təsərrüfatının inkişafı, qadınların təhsili, kənd məktəblərinin təşkili, ekoloji məsələlər və sosial maarifçilik onun əsas fəaliyyət sahələridir.
O, milli mətbuatın əsasını qoyub, jurnalistika və maarifçilik ənənəsini yaradıb, sonrakı nəsillər üçün yol açıb.
O, qadınların təhsil almasının tərəfdarı idi və bu istiqamətdə ilk qadın məktəblərinin yaradılmasına təşəbbüs göstərib.
O, 1907-ci ildə Bakıda vəfat edib. Onun irsi bu gün də maarifçilik, milli oyanış və jurnalistika tariximizin mühüm sütunudur.
Zərdabinin adı məktəblərə, küçələrə, mədəniyyət ocaqlarına verilib, onun irsi müasir dövrdə də yüksək dəyərləndirilir.
