Əkinçilik mədəniyyətinin ən qədim qatlarında yaşayan “hodaq” sözü sıravi lüğət vahidi olmaqdan xeyli artıqdır. Bu dialektizm kotana qoşulan öküzü və bəzən həmin öküzü idarə edən plovçunu ifadə edir. Eyniadlı heyvan artıq neçə minillikdir ki, Azərbaycan kəndlisinin torpaqla bağını simvolizə edir; o, həm fiziki güc, həm də bolluq arzusunun rituallaşmış nişanəsidir. Ərəb mənşəli “hökm”lə yaxından əlaqəsi olmasa da, hodaqın daşıdığı semantik yük, faktiki olaraq, torpağa hökm edən ilkin qüvvə kimi təcəssüm edir. Sözdəki arxaik melodiya bizi Səfəvi və Qacar dövrlərinin təsərrüfat səhnələrinə aparır, kotan cırıltısının üst-üstə düşdüyü insan-heyvan əmək birliyini xatırladır. Eyni zamanda, hodaq haqqında folklor mətnləri ilk əkin mərasimini bolluq bayramına çevirən qədim inancların daşıyıcısıdır. Müasir lüğət şəraitində termin daha çox etnoqrafik və dialektoloji kontekstlərdə rast gəlinir, lakin kənd təsərrüfatında mexanikiləşməyə baxmayaraq, dil yaddaşında canlı qalır. Onun fonunda “hodaqçı”, “hodaq sürmək” kimi törəmə ifadələr yaranıb ki, bunlar da arxaik təsərrüfat leksikonunu zənginləşdirir. Bu yazı boyunca hodaqın etimoloji köklərindən başlayaraq folklor, ədəbiyyat, leksikologiya və müasir kənd təsərrüfatı terminologiyasına qədər uzanan çoxşaxəli yolunu izləyəcəyik. Məqsəd sözü yalnız təriflə məhdudlaşdırmaq deyil, onu sosial-mədəni kontekstlərdə yenidən dəyərləndirməkdir. Beləcə, qədim termin həm tarixi səhnələr, həm də çağdaş dilçilik müstəvisində öz aktuallığını aydın şəkildə göstərir.
Etimoloji mənşə və lüğəvi izah
Hodaq kəlməsi çox güman ki, erməni mənşəli “hotaġ” kökündən törəyib, türk dialektlərinə keçərək fonetik adaptasiya prosesindən keçib. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində bu söz “kotana qoşulan öküz” kimi təfsir olunmalı canlı dialektizm kimi qeyd edilir.
Erkən filoloji mənbələrdə sözdəki -aq sonluğu istixabi xüsusiyyət daşıyıb, heyvan adlarında normativ bitişiklik yaradır. Eyni zamanda, bəzi lüğətlər hodaqın ikinci mənası kimi “öküzlü kotan sürən plovçu”nu da göstərir; bu, sözün həm heyvana, həm də insan peşəsinə aid edildiyini göstərən semantik ikiləşmədir.
Dialektologiyada hodaqın regional şəkilləri
Qarabağ, Zəngəzur və Gəncəbasar dialektlərində hodaq sinonimləri içində “hodak”, “xodə” variantları da qeydə alınıb. Bu fonetik dəyişkənlik bölgələrdə fərqli vurğu sistemlərinin mövcudluğunu göstərir.
Zəngilan danışıq mühiti tədqiqatlarında hodaq sözü tez-tez “xış öküzü” ifadəsi ilə paralel işləyir; burada semantik genişlənmə heyvanın konkret əmək alətinə bağlanmasını vurğulayır. Dialekt fərqləri nə qədər çox olsa da, leksik baza xətti eynidir: kotan + öküz + əmək birliyi.
Ənənəvi əkinçilikdə hodaqın rolu
Əkin dövrünün başlanğıcında hodaq sahibkar üçün maddi sərvət demək idi; kotansız torpaq necə əməkə möhtacdursa, hodaqsız kotan da hərəkətsiz qalırdı. Xarakterik xüsusiyyət odur ki, hodaq bir deyil, adətən cüt öküz formasında qoşulur, çünki kotanın optimum dartı gücü 500–600 kq civarında hesablanırdı.
Qədim təsərrüfat qaydalarına əsasən, sağlam və nisbətən gənc heyvan hodaq seçilirdi; köhnə öküzlər “çərçöv” adlanar, əsasən köməkçi işlərdə istifadə olunardı. Hodaqın düzgün seçilməsi məhsuldarlığa birbaşa təsir göstərdiyi üçün kəndlilərin inanc sistemində də simvolik dəyər qazanmışdı.
Folklor və mərasim nəğmələrində hodaq
Holavar və oxşar əmək nəğmələrində hodaq “rüzidə qılınc” obrazı kimi təqdim olunur, əkinçinin çiynindəki yükü bölüşən müqəddəs varlıq sayılır. Bu nəğmələrdə heyvana ünvanlanan xitablar torpağın bərəkətinə dua kimidir.
Eyni zamanda, bəzi bayatı mətnlərində hodaqın “kotanı əyirdi, torpağı doyurdu” misraları əmək prosesinə poetik bədii dəyər qatır. Ritual mətnlərdə hodaq qurbanlıq kimi deyil, əmək payçısı kimi vəsf olunur; bu fərq Azərbaycan folklorunda heyvana şəfqətin qədim nümunələrindən biridir.
Ədəbiyyat və publisistikada hodaq obrazı
Sovet dövrü kolxoz prozasında hodaq sanki kollektiv əməyin personifikasiyası kimi işlədilir. İsa Muğannanın bəzi hekayələrində öküzün yorğun nəfəsi qəhrəmanın daxili monoloqu ilə paralel verilir, bu da insan-təbiət dialoqunu gücləndirir.
Müasir publisistik yazılarda isə hodaq mövzusu kənd təsərrüfatında mexanikiləşmənin tarixi mərhələlərini izah etmək üçün retrospektiv metafora rolunu oynayır. Beləcə, söz həm bədii, həm də analitik diskursda yer alır və mədəni kod kimi funksionallığını qoruyur.
Leksik sinonimlər, antonimlər və terminoloji fərqlər
Azərbaycan leksikonunda hodaqın sinonim sahəsinə “öküz”, “xış öküzü”, “qoşqu heyvanı” daxildir; hər biri spesifik kontekstdə işlənir. Antonim kimi düşüncədə “nalyək” (yəni, qoşqusuz at) və ya “dəvə” çıxış edir, çünki bunlar müxtəlif kənd təsərrüfatı sistemlərini təmsil edir.
Aşağıdakı cədvəldə leksik-terminoloji münasibətlər strukturlaşdırılmış şəkildə göstərilir:
| Termin | Sinonim | Region | İş funksiyası | Qeyd |
|---|---|---|---|---|
| Hodaq | Xış öküzü | Qarabağ | Kotan dartmaq | Dialektizm |
| Hodaqçı | Plovçu | Aran | Öküzü idarə etmək | Peşə adı |
| Öküz | Boğa | Ümumrespublika | Ağır dartı | Ümumi heyvan adı |
| Xış | Kotan | Şirvan | Torpaq şumlama | Alət |
| Qamçı | Çabuq | Dərbənd | Heyvan yönləndirmə | Yardımçı alət |
Müasir kənd təsərrüfatında hodaq anlayışının evolyusiyası
Traktor və kombaynların geniş yayılması ilə hodaq praktik əhəmiyyətini itirsə də, bəzi dağlıq bölgələrdə köhnə ənənə hələ də yaşayır; burada dar əkin sahələri texnikanın hərəkəti üçün uyğun deyil. Belə təsərrüfatlarda yaxşı baxılan hodaq cütü yerli genofondun qorunması baxımından da qiymətlidir.
Əlavə olaraq, aqroturizm sektorunda qədim kotan sürmə mərasimləri nümayiş xarakteri daşıyır, turistlərə hodaqın tarixi rolu izah olunur. Bu, həm kənd iqtisadiyyatına yeni gəlir gətirir, həm də canlı irs elementlərini gələcək nəsillərə ötürür.
Dilçilik və semantik perspektivlər
Semantik müstəvidə hodaq primitiv əmək alətlərindən müasir dildə simvolik əmək konsepsiyasına keçid nümunəsidir. Dilçi alimlər bu sözü “aktiv arxaizm” kateqoriyasında yerləşdirir: istifadə tezliyi azalsa da, semantik dəyəri qorunur.
Fonetika baxımından /h/ samitinin stabilliyi, /q/ qapanıcı sonluğunun isə dialektlərdə /k/ və /x/ kimi variantları sözün bölgələşməsini təsdiq edir. Semantik genişlənmə potensialı sayəsində hodaq metaforik ifadələrdə də yaşamağa davam edir.Kənd təsərrüfatının mexanikiləşməsi hodaqın fiziki funksiyasını azaldıb, lakin dilin mədəni qatına hopmuş söz kimi varlığı davam edir.
Azərbaycan dilinin zəngin dialekt və ləhcə xəzinəsində hodaq həyat tərzinin, əmək etikası və təbiətə bağlılığın sarsılmaz yaddaşıdır. Kotan şırıltısı indiki traktor səsinə çevrilsə də, söz yaddaşımızda hodaq öz şərəfli yerini qoruyur. Əkinçilik ritmləri dəyişdikcə belə, keçmiş nəsillərin zəhmət simvolu müasir insanın dilində yaşamaqda davam edir. Folklor, ədəbiyyat və dialektologiya bu söz vasitəsilə tarixlə bu gün arasındakı körpünü möhkəmləndirir. Hodaq həm heyvana, həm insan əməyinə, həm də torpağın bərəkət mədəniyyətinə işarədir. Dilçilik araşdırmaları göstərir ki, aktiv arxaizmlər milli leksikonun sabit sütunlarını təşkil edir; bunların itməməsi dilin strateji davamlılığı deməkdir. Əgər kənd təsərrüfatı texniki dövrə uyğun adaptasiya olunursa, dil də eyni tempdə simvolik qatlarını yeniləyir. Hodaq kimi terminlər bizi öz kökümüzə bağlayır, tarixi proseslərin dil materialında əks-sədasını yaşadır və milli özünüdərkin poetik konturlarını qoruyur.
Ən Çox Verilən Suallar
Söz dialektal səviyyədə kotana qoşulan öküzü ifadə edir. Bəzi lüğətlər ikinci mənada həmin öküzü idarə edən plovçunu da qeyd edir. Hər iki halda söz əkinçilik prosesində vacib iştirakçıya, yəni torpağı şumlayan qüvvəyə aid edilir. Sözdə semantik olaraq həm heyvan, həm də peşə nüansı mövcuddur.
Əsas etimoloji xətt erməni mənşəli “hotağ” kökünə gedib çıxır. Türk dillərinə keçid zamanı fonetik uyğunlaşma prosesinə uğrayıb və Azərbaycan dialektlərində hodaq formasını alıb. Bu keçid etnik-mədəni əlaqələrin lüğət fonundakı sübutudur. Sözdəki -aq sonluğu arxaik heyvan adlarında tez-tez rast gəlinir.
Ən çox işlənən sinonimlər “xış öküzü”, “qoşqu heyvanı” və ümumi halda “öküz” sözləridir. Lakin hodaq konkret olaraq kotana qoşulmuş və şum prosesində istifadə edilən heyvanı bildirir. Buna görə sinonimlər tam eyni semantik yük daşımır. Kontekst nəzərə alınmalıdır.
Qarabağ, Zəngəzur, Şirvan və Aran bölgələrinin yaşlı nəsil danışıq nümunələrində sözün istifadəsi daha sıxdır. Bu ərazilərdə ənənəvi əkinçilik elementləri uzun müddət qorunub qaldığı üçün termin aktual olub. Gənclər arasında isə söz əsasən folklor və dialektoloji mətnlərdə rast gəlinir.
Texnika əkin prosesini sürətləndirsə də, bəzi dağlıq və kiçik ölçülü torpaq sahələrində hodaq cütündən hələ də istifadə olunur. Bundan başqa, aqroturizm layihələrində qədim kotan sürmə mərasimləri turistlər üçün nümayiş olunur. Bu, sözü tamamilə arxaikləşmədən qoruyur və mədəni irs statusu verir.
Əmək nəğmələrində hodaq bolluq və bərəkət rəmzi kimi çıxış edir. Holavar tipli mətnlərdə öküzə ünvanlanan dualar torpaqdan yüksək məhsul arzusunu ifadə edir. Həmçinin bayatılarda hodaq torpağı “doğrayan” güc kimi romantikləşdirilir. Bu poetik obraz əmək prosesinə emosional rəng qatır.
İsa Muğanna, Səməd Vurğun və digər realist yazıçılar hodaqı kənd insanının əmək rəmzi kimi işlədiblər. Okuyucu qəhrəmanın daxili gərginliyini öküzün ağır nəfəsi ilə paralel hiss edir. Bu yanaşma kənd həyatını daha plastika dolu təsvir etməyə imkan verir. Nəticədə heyvan sosial-psixoloji simvola çevrilir.
Alimlər hodaqı “aktiv arxaizm” qrupuna daxil edirlər. Çünki söz istifadədə azalsa da, hələ də dialekt və folklor mətnlərində canlıdır. Leksik-semantik sabitliyi qoruyur və yeni nəsillər üçün etnoqrafik məlumat daşıyıcısı rolunu oynayır. Bu cür arxaizmlər dilin tarixi ardıcıllığını təmin edir.
Hodaqçı kotan arxasında dayanıb öküzləri istiqamətləndirən şəxsdir. Bu peşə adı bəzən hodaq sözünün ikinci mənası ilə qarışdırılır. Lakin lüğətlərdə hodaqçı ayrıca qeyd edilir və insana aid edilir. Peşə spesifik biliyə—torpaq teksturası və heyvan davranışı haqqında məlumatlara əsaslanır.
Kənd təsərrüfatı tam mexanikləşsə belə, hodaq folklor, dialektologiya və tarixi ədəbiyyat kontekstlərində yaşamağa davam edəcək. Mədəni aspektdə söz milli yaddaşın bir hissəsidir və etnoqrafik tədqiqatlarda mühüm rol oynayır. Buna görə də leksikonumuzdan tam itməsi gözlənilmir. Əksinə, arxiv materiallarında və tədris mənbələrində dəyərli nümunə kimi qorunacaq.
