İnsan tarixi boyu yaşam tərzini nizamlayan qanunlar, hakimiyyətlər və ictimai müqavimət formaları arasında dövr etsə də, qəlbin dərinliyində eyni ideala – sərbəst davranmaq, düşünmək və öz taleyini seçmək haqqına can atıb. “Hürriyyət” sözü də məhz həmin idealın lüğəvi bədənidir; dilimizə ərəb-fars mənşəli kultural axınla daxil olan kəlmə azərbaycanlı zəkada yalnız qaydasız azadlıq yox, məsuliyyətlə çərçivələnmiş insan ləyaqəti rəmzi kimi formalaşıb. Hürufilərin iç dünyasında o, batini qəfəsdən xilasın ifadəsi idi, Cümhuriyyət parlamenti kürsüsündə isə milli suverenliyin hüquqi şüarı kimi səslənirdi. Hər çapdan çıxan qəzet başlığı, hər tribunadan yüksələn çağırış, hər şair misrasında dolaşan müraciət bu sözün məna dairəsini daha da dərinləşdirib. Hürriyyət eyni zamanda kollektiv fenomen olub, çünki fərdi hüquqların tam təminatını ancaq cəmiyyətin institusional konsensusu qoruyur. Dövlət müstəqilliyinin təzə bərqərar olduğu bir ölkədə hürriyyət anlayışı çevik iqtisadi islahatdan tutmuş mətbuat azadlığınadək hər sahədə meyar rolunu oynayır. Elə bu baxımdan söz yalnız hüquqşünasların termini deyil, sadə kənd sakininin də gələcəyə ümid tonunu tənzimləyən sosial enerji mənbəyidir. Texnoloji əsrdə sərhədlər rəqəmsal məkanla kobud şəkildə aşınsa da, hürriyyətin analoq ruhu ekranlardan o yana keçib yenə insan şəxsiyyətinin toxunulmaz nüvəsini müdafiə edir. Dünyanın oxşar mənalı sözləri – liberty, freedom, liberté – hər biri öz mədəni yükünə malik olsa da, hürriyyət həm şərq poetikliyini, həm qərb hüquq özəlliyini sintez edən unikallığı ilə seçilir. Bu məqalə sözün etimologiyasını, tarixi transformasiyasını, fəlsəfi çalarlarını, hüquqi dövrünü, ədəbi obrazını və çağdaş sosial-mədəni funksiyalarını təfərrüatla izləyir; məqsəd təkcə leksik şərh vermək deyil, hürriyyətin Azərbaycan varlığında tutduğu yeri bütün küncləri ilə göstərməkdir.
Etimoloji köklər və semantik inkişaf
“Hürriyyət” kəlməsi ərəb dilindəki “ḥurr” kökündən yaranan “ḥurriyya” sözünün fars vasitəsilə türk dillərinə keçmiş formasıdır. Ərəb sözü literal mənada “azad edilmiş qul”, geniş semantikada “asılı olmayana məxsus vəziyyət” deməkdir. Orta əsr ərəb-fars hüquqi mətnlərində kəlmə quldarlıqdan azad olunmuş şəxsin hüquqi statusunu göstərən termin kimi işlənib
Türk dillərinə daxil olduqdan sonra söz fonetik adaptasiya ilə “hürriyet/hürriyyət” şəklini almış, Osmanlı dönəmində həm şəriət, həm də qanun mənşəli hüquqi leksikaya möhkəm oturmuşdur. Azərbaycan ədəbi dilində isə XIX əsrdən başlayaraq əvvəlcə mətbuat, sonra da parlamentar diskursta “milli hürriyyət”, “fikir hürriyyəti” tərkiblərində rəsmiləşərək siyasi-semantik genişlənməyə məruz qalıb
Klassik ədəbi nümunələrdə hürriyyət obrazı
Mirzə Fətəli Axundzadə “Kəmalüddövlə məktubları”nda hürriyyət sözünü Avropa maarifçilik ideyaları ilə yanaşı işlədərək fərdi mülkiyyət və fikir sərbəstliyini müdafiə edir. Eyni dövrdə Seyid Əzim Şirvani poeziyada hürriyyəti “sözün hüdudsuz uçuş meydanı” kimi təsvir edir
XX əsr modernistləri – Cəfər Cabbarlı, Mikayıl Müşfiq – hürriyyət kəlməsini milli istiqlalın simvoluna çevirib. Onların mətnlərində söz qanad metaforası ilə, zəncir antitezisi ilə və doğma torpaq misrası ilə paralel gedir. Beləliklə, hürriyyət poetik leksikonda həm sinfə, həm millətə, həm insan ruhuna ünvanlanan çoxsəslilik qazanır
Hüquqi müstəvidə hürriyyət və azadlıq fərqi
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası “insan və vətəndaş hüquq və azadlıqları” terminini istifadə etsə də, ədəbiyyatda “hürriyyət” ifadəsi daha çox sistemli kateqoriya kimi keçir. Hüquqi dildə “azadlıq” konkret hüquqi rejim təqdim edir: söz, mətbuat, vicdan azadlığı
“Hürriyyət” isə kompleks hüquqi statusu və subyektiv dəyərli hissi eyni anda təmsil edir. Məhz buna görə 1918-ci ildə qəbul edilən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bəyannaməsində “cinsindən, məzhəbindən, sinfindən və milliyyətindən asılı olmayaraq hamıya hürriyyət” ifadəsi işlədilmişdir; burada faktiki hüquqların yanında daxili şərəf prinsipini də qeyd etmək hədəfi vardı
Sosial-iqtisadi kontekstdə hürriyyət anlayışı
İqtisadi elmdə hürriyyət bazar münasibətlərinin tənzimlənməsində tənzimləyici dövlət müdaxiləsinin limitlərini müzakirə edən indikator kimi çıxış edir. Məsələn, “Economic Freedom Index” qlobal reytinqində liberal vergi siyasəti və mülkiyyət toxunulmazlığı dərəcəsi əsas parametrlər arasındadır
Azərbaycanda postneft diversifikasiyası prosesində kiçik və orta sahibkara verilən vergi güzəştləri, startap qanunvericiliyi və elektron qeydiyyat platformaları iqtisadi hürriyyətin texnoloji reallaşmasına şərait yaradır. Yəni söz artıq qəzet şüarı yox, real sahibkarlıq mühitinin ölçü vahidi kimi işləyir
Media mühitində hürriyyət və mətbuat azadlığı
Mətbuat Şurasının nizamnaməsində “mətbuat hürriyyəti” termini işlədilərək jurnalistin ifadə, yayım, informasiya əldəetmə hüququnu geniş şərh edir. Media Ombudsmanı illik hesabatda onlayn platformalar üçün “əhəmiyyətli hürriyyət zonası” anlayışını vurğulayır
Bununla belə, kiber böhtan və nifrət nitqi təhlükəsi media hürriyyətinin etik sərhədlərini müəyyən edir. Deməli, hürriyyət tam sərbəstlik deyil, məsuliyyətlə balanslaşan funksional azadlıqdır; ictimai rəyin müdafiəsi buna dayaqdır
Fəlsəfi baxış bucaqlarında hürriyyət
İslam fəlsəfəsində İbn Rüşd hürriyyəti “iradi seçim ilə idrak azadlığının məcmusu” kimi dəyərləndirib, bunun şəriət qanunlarına zidd olmayacağını əsaslandırır. Qərb fəlsəfəsində Kant “zəruri azadlıq” konsepsiyası ilə hürriyyəti əxlaqi imperativin icrası üçün əsas şərt sayır
Müasir Azərbaycan filosofları – Ramin Həsənov və Elşad Məmmədov – sosial konstruktivizm prizmasından baxaraq hürriyyətin subyektin özünüidentifikasiya strategiyası olduğunu irəli sürür. Bu nəzəriyyədə fərdi sərbəstlik kollektiv qavrayışın institusional qəbulu ilə möhkəmlənir
Cinsiyyət və hürriyyət: gender prizmasında
Feminizm dalğasının yerli müzakirələrində hürriyyət qadınların təhsil, iş və qərarvermə sferasındakı iştirak payı ilə ölçülür. Hüquq müdafiəçiləri ailə-məişət zorakılığından azad olmaq hüququnu “baza hürriyyəti” kimi təqdim edir
Digər tərəfdən, sosial ənənələr hürriyyəti cəmiyyətdə qəbul edilmiş rol modellərinin icrasında fərdi seçim azadlığı kimi dəyərləndirir. Yəni qadın və kişi üçün hürriyyətin təzahür forması bəzən fərqli kontekstlərdə reallaşsa da, hüquqi baza eynidir: bərabər hüquq, bərabər imkan
Rəqəmsal dövrdə hürriyyətin yeni şaxələri
İnternet erasında informasiya hürriyyəti yalnız mətbuatda deyil, sosial şəbəkələrdə də real vaxt rejimində fəaliyyət göstərir. Lakin süni intellekt moderasiyası və metadatanın dövlətlərarası ticarəti bu azadlıq sahəsini təhdidlərə açır
Bundan başqa, blokçeyn texnologiyası mərkəzsizləşmiş maliyyə sistemləri yaradaraq maliyyə hürriyyətinin yeni üfiqlərini açır; dövlətlər isə rəqəmsal vergi və hüquqi rregulyasiya ilə balansı qorumağa çalışır. Beləliklə, hürriyyət artıq analogdan rəqəmsala keçən çoxsəviyyəli fenomenə çevrilib
| Dövr | Hürriyyət termini | Əsas kontekst | Nümunə ifadə |
|---|---|---|---|
| Orta əsr | “Azad edilmiş qul” | Hüquqi-status | Qul hür bütövləşdi |
| XIX əsr | Mətbuat azadlığı | Publisistika | Fikir hürriyyəti |
| 1918 | Milli suverenlik | Parlament | Milli hürriyyət |
| 1991-2000 | İqtisadi liberallaşma | Reformist diskurs | Sahibkarlıq hürriyyəti |
| 2020+ | Rəqəmsal azadlıq | Kiber məkan | İnformasiya hürriyyəti |
Hürriyyət anlayışı Azərbaycan dilində yalnız dilçilik faktı deyil, tarixi dinamikada reallaşan canlı prosesdir. Bu sözün məzmununa bütün dövrlərdə ortaq iki qat daxil olur: xarici zorakılıqdan kənar olmaq və daxili ləyaqəti tam ifadə etmək imkanına sahib olmaq. Hər dövr öz sosial-iqtisadi reallığına uyğun olaraq hürriyyəti yenidən şərh edir: feodal-bayraq dövründə fərdi asılılığı ləğv etmək, milli oyanış çağında istiqlalı qorumaq, sovetdən sonrakı mərhələdə bazar münasibətlərinin ünvanını genişləndirmək. Əsas mahiyyət isə dəyişmir: insanın, qrupun, xalqın varlıq istəyi açıq müstəvidə boy göstərəndə hürriyyət aktual mərtəbəyə qalxır. Bu mülahizələr göstərir ki, hürriyyət nə sonsuz sərbəstlik, nə də tənzimlənməz anarxiyadır; o, sosial məsuliyyətlə möhkəmlənən və hüquqi institutlarla dəstəklənən şəxsiyyət azadlığıdır. Kollektiv yaddaşın təcrübəsi sübut edir ki, hürriyyət yalnız müdafiə olunanda deyil, həm də ədalətlə konturlananda çiçək açır; çünki idarəsiz azadlıq digərinin azadlığını məhdudlaşdırır. Gələcəkdə süni intellekt, gen redaktəsi, kosmik resurs yarışları kimi yeni çağırışlar hürriyyəti yenidən imtahana çəkəcək. Məhsuldar cavab yalnız demokratik institusiyalar, çoxsəsli media və inklüziv təhsil modeli üzərində yüksələn sağlam ictimai şüurla mümkündür. Bütün bunlar hürriyyətin sükutda yox, dialoqda yaşadığını, izolyasiyada yox, fikir mübadiləsində gücləndiyini nümayiş etdirir. Hər bir vətəndaş hürriyyəti yalnız hüquq kitabında deyil, gündəlik etikasında yaşatsa, cəmiyyət gələcəyin çətin imtahanlarında da mənəvi dayaq tapacaq. Hürriyyəti unutmamaq və onu məsuliyyətin ikitaylı qanadında daşımaq Azərbaycan insanının həm tarixi borcu, həm də bəşəri hüququdur.
Ən Çox Verilən Suallar
Kəlmə ərəb dilindəki “ḥurriyya” sözündən qaynaqlanır, fars dili vasitəsilə Osmanlı türkcəsinə, oradan da Azərbaycan ədəbi dilinə daxil olub. Əsas mənası “azad olmaq” durumunu bildirir. Fonetik adaptasiya nəticəsində “hürriyyət” şəklini alıb.
Hüquqi termin kimi “azadlıq” daha konkret hüquqlar toplusunu ifadə edir (məsələn, söz azadlığı). “Hürriyyət” isə həm hüquqi, həm də mənəvi-simvolik çalar daşıyır, bir növ ümumi azadlıq fəlsəfəsidir. Dil praktikası baxımından çox vaxt sinonim kimi işləsə də, üslubi dəyəri yüksəkdir.
Bu ifadə XIX əsr dini-fəlsəfi publisistikada işlənib, “azadlıq və doğru yol” deməkdir. Məqsəd insanın həm mənəvi özgürlüyünü, həm də dini-əxlaqi istiqamətini balanslı şəkildə vurğulamaqdır. İfadə reformist ziyalıların tezislərində tez-tez rast gəlinir.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında əsasən “azadlıq” termini istifadə olunur. Bununla belə, 1991-ci il Müstəqillik Aktında “hürriyyət” sözünə rast gəlmək mümkündür. Yəni hüquqi sənədlərdə istifadə fərqi mətn tarixindən asılıdır.
Ən yaxşı yol praktiki nümunədir. Məsələn, uşağa öz fikrini sərbəst bildirmə imkanı vermək, lakin başqasının haqqına toxunmamağı izah etmək. Beləcə, o, azadlığın məsuliyyətlə yanaşı yürüdüyünü erkən yaşda qavrayır. Sözün özü də lüğətə oyun və hekayələrlə daxil edilə bilər.
Sərhəd başqa şəxsin hüquq və ləyaqətini zədələyən nöqtədə bitir. Nifrət nitqi, şəxsi məlumatın icazəsiz yayılması və böhtan hürriyyət deyil, qanun pozuntusudur. Qanunvericilik bu məqamları dəqiq tənzimləyir; prinsipsə, hər kəsin azadlığı digərinin hüquq xəttinə toxunmamalıdır.
Araşdırmalar göstərir ki, mülkiyyət toxunulmazlığı, sərbəst müqavilə hüququ və ədalətli məhkəmə sistemi olan ölkələrdə iqtisadi inkişaf daha dayanıqlıdır. Yəni hürriyyət investor etimadını artırır, innovasiyanı stimullaşdırır. Azərbaycan da bu istiqamətdə reform paketləri həyata keçirir.
İslam hüququnda hürriyyət Allahın insana verdiyi fitri haqq kimi tanınır, lakin onun sərhədi başqasının haqqı və şəriət qaydaları ilə müəyyən edilir. Yəni azadlıq var, amma ziyan verməmək prinsipinə tabedir. Digər dinlərdə də bənzər etik çərçivə mövcuddur.
Cəfər Cabbarlının “Oqtay Eloğlu” dramı sosial hürriyyət və şəxsi ləyaqət dilemmasını parlaq əks etdirir. Eyni zamanda Mirzə Cəlilin “Ölülər” komediyası fikir hürriyyətinin toplumdakı boğucu baryerlərlə toqquşmasını satirik planda təqdim edir.
Rəqəmsal transformasiya və qloballaşma prosesi yeni hürriyyət formaları doğurur, lakin süni intellekt və nəzarət texnologiyaları riskləri də artırır. Gələcəkdə azadlığı qorumaq üçün universal hüquqi mexanizmlər, etik alqoritm nəzarəti və aktiv vətəndaş cəmiyyəti vacib olacaq.
