İçsəm Öldürərlər, İçməsəm Ölləm Şeiri: Strukturu, Bədii Üslubu

Azərbaycan poeziyasında bəzi misralar var ki, onlar təkcə ədəbi nümunə olmaqla kifayətlənmir, eləcə də xalqın ruhuna, şüuruna və gündəlik həyatına həkk olunur. “İçsəm öldürərlər, içməsəm ölləm” misrası məhz bu qəbildəndir və dərin fəlsəfi məna daşıyır. XIX əsrin ortalarında yaşamış istedadlı şair Katibi (1803-1881) bu şeirdə insanın daxili ziddiyyətlərini, cəmiyyət və fərdi arzular arasındakı gərginliyi yüksək bədii dillə ifadə edib. Şeirin hər bəndində seçilən mövzu yalnız məhəbbət yox, həm də azadlıq, seçim, vicdan, cəmiyyətin basqısı və insan ruhunun faciəsi kimi anlayışlarla zənginləşib.

Bu poetik nümunə bir tərəfdən klassik Şərq poeziyasının ənənələrinə söykənir, digər tərəfdən isə Azərbaycan xalqının özünəməxsus həyat tərzinin və düşüncə tərzinin güzgüsünə çevrilir. Şeirdəki “içsəm öldürərlər, içməsəm ölləm” kimi ifadələr, əslində, bir insanın iki çıxılmaz seçim qarşısında nə dərəcədə aciz qaldığını və bu acizliyin nə qədər bəşəri və ümumi bir hiss olduğunu göstərir. Hər bir oxucu burada öz həyatının bir parçasını tapır, fərdi dilemması ilə üzləşir və bəlkə də, çıxılmaz yolda öz ruhunu tanıyır.

Şeirin Müəllifi: Katibi və Onun Yaradıcı İrsində Bu Şeirin Yeri

Katibi, XIX əsr Azərbaycan poeziyasının parlaq simalarından biridir. 1803-cü ildə anadan olmuş Katibi, yaradıcılığında insan taleyinin mürəkkəb cizgilərini, həyatdakı ziddiyyətləri və məhəbbət iztirablarını çox gözəl təsvir edib. Onun əsərlərində dərindən bədii və fəlsəfi qatlar müşahidə olunur.

Katibinin poeziyasında insan psixologiyası və cəmiyyətin basqısı xüsusi yer tutur. “İçsəm öldürərlər, içməsəm ölləm” şeiri məhz bu ziddiyyətləri və çıxılmazlıq hissini bədii dillə təqdim edən ən gözəl nümunələrdəndir. Şair, bədii dili, metaforaları və simvolları vasitəsilə həm fərdi, həm də ictimai dilemmanı bir araya gətirə bilib.

Katibinin yaradıcılığında məhəbbət və ehtiras bəzən ictimai qınaq, bəzən də öz vicdanı ilə toqquşur. O, insanın daxili və xarici aləmində baş verən toqquşmaları özünəməxsus poeziya ilə təqdim edir və hər dəfə oxucuya düşünmək, hiss etmək və nəticə çıxarmaq üçün geniş meydan verir.

Şeirin Tarixi Konteksti və Yaranma Səbəbləri

XIX əsr Azərbaycan cəmiyyətində bir çox ədəbi və ictimai hadisələr baş verirdi. Dövrün əsas xüsusiyyətlərindən biri insan azadlığının, fərdi azadlığın cəmiyyətdəki rolu və onun məhdudiyyətləri idi. Katibinin şeiri də bu proseslərin ədəbi ifadəsi kimi meydana çıxıb.

Dönəmin ədəbi mühiti, şairlərin ictimai problemlərə həssas yanaşması, insan taleyinin müxtəlif tərəflərinin bədii ifadəsi – bütün bunlar Katibinin yaradıcılığında öz əksini tapıb. Şeirdə təsvir olunan çıxılmazlıq hissi, azadlıqla bağlı mövzular həmin dövr cəmiyyətinin ən aktual məsələlərindən biri idi və bu, şairin ilham mənbələrindən biri olub.

Şeirin yaranma səbəbləri sırasında yalnız məhəbbət mövzusu deyil, həm də cəmiyyətin təzyiqləri, insanın daxili dilemması və yaşadığı mənəvi-psixoloji sarsıntılar dayanır. Katibi, bu şeirdə fərdi və sosial basqıları bir araya gətirərək, zamanının və ümumilikdə insanlığın ən böyük problemlərindən birini poetik dillə ifadə edib.

Şeirin Strukturu və Bədii Üslubu

Katibinin bu şeiri klassik Azərbaycan poeziyasının ənənələrinə uyğun olaraq bənd-bənd (qitə) yazılıb. Hər bənd özündə ayrı bir hiss, fikir və dilemmanı əks etdirir. Qısa, lakin təsirli misralar oxucuya dərindən təsir edir və poeziyanın əsas gücünü nümayiş etdirir.

Şeirdə təkrarlanan “öldürərlər/ölləm” rədifi xüsusi poetik gərginlik yaradır və ziddiyyətin gücünü artırır. Katibi, bədii vasitələrdən – metafora, təşbeh, epitet və simvollardan istifadə edərək obrazları daha canlı və yadda qalan edir. Hər bir bənddə insanın daxili aləmi, həsrət, qorxu, sevgi, vicdan əzabı və cəmiyyətin təzyiqləri fərqli prizmadan təqdim olunur.

Şairin dili sadə, lakin dərin məna yüklüdür. Poeziya forması, misraların səlis axını, qafiyələrin ahəngi və sintaktik quruluşu şeiri həm asan oxunan, həm də düşündürücü edir. Bu, Katibinin ustalıqla işlədiyi bədii üslubun ən parlaq nümunələrindəndir.

Əsas Mövzu: Daxili Dilemma və Çıxılmazlıq

Şeirdə əsas motiv insanın daxili dünyasında yaranan ziddiyyət və çıxılmazlıq hissidir. “İçsəm öldürərlər, içməsəm ölləm” misrası, əslində, hər bir insanın həyatında ən azı bir dəfə yaşadığı dilemmanın poetik ifadəsidir.

Katibi bu motivi fərqli rakurslardan açır: məhəbbətdə seçim, cəmiyyətdə təzyiqlər, vicdanla bağlı qorxular, azadlıq istəyi və həyatın mənasızlığı. Şair, hər bənddə bu çıxılmazlığın fərqli bir tərəfini göstərir və oxucunu da öz daxili dilemması ilə üz-üzə qoyur. İnsan, seçim qarşısında hər iki halda itirir, çıxış yolu isə yalnız hisslərin və arzuların gücünə buraxılır.

İkinci abzas: Bütün bu təsvirlər, bir tərəfdən insana azadlıq verirmiş kimi görünsə də, əslində, onu məhdudiyyətə və daxili sarsıntıya məhkum edir. Şeirin fəlsəfi qatında həyatın özünün ziddiyyətlər üzərində qurulduğu və insanın bu dilemmanı hər zaman yaşadığı ideyası öz əksini tapır.

Şeirdə İstifadə Olunan Simvol və Metaforalar

Katibi, şeirdə müxtəlif simvol və metaforalardan istifadə etməklə insani hissləri daha təsirli və yadda qalan şəkildə çatdırır. “Eşqin meyi”, “nazlının əli”, “səlvi sənubər”, “incə bel”, “xaniman”, “şum rəqiblər”, “sona şunqar”, “azan karvan” kimi obrazlar şeirin poetik dünyasını zənginləşdirir.

Məsələn, “eşqin meyi” ifadəsi insanı sərxoş edən, azadlığa və ruhi rahatlığa aparan bir gücü simvolizə edir. “Nazlının əli” və “səlvi sənubər” isə gözəlliyin, arzu olunanın və əlçatmaz sevginin bədii rəmzləridir. “Qaçsam öldürərlər, qaçmasam ölləm” və “köçsəm öldürərlər, köçməsəm ölləm” kimi misralarda isə insanın cəmiyyətdən ayrılıb, fərdi yolunu seçmək istəyi, lakin eyni zamanda bu addımın təhlükəli olması motivi qabardılır.

İkinci abzas: Hər bir simvol və metafora, həm klassik Şərq poeziyasına məxsus olan ənənələrin davamıdır, həm də Katibinin öz poetik üslubunun təcəssümüdür. Bu vasitələrlə şair oxucunu düşünməyə, öz həyatındakı simvolları axtarmağa vadar edir və şeiri yalnız bədii deyil, həm də fəlsəfi və psixoloji bir nümunəyə çevirir.

Cəmiyyət və Fərd Arasındakı Ziddiyyətlər

Katibi şeirində cəmiyyətin insan üzərində qurduğu təzyiqləri xüsusi ilə qabardır. “İçsəm öldürərlər, içməsəm ölləm” – bir insanın cəmiyyət qarşısında verdiyi imtahanın, azadlığın məhdudlaşdırıldığı, fərdi hisslərin sıxışdırıldığı bir mühitin təsviridir.

Şeirin müxtəlif bəndlərində cəmiyyətin, rəqiblərin, namus və ar anlayışlarının insan psixologiyasında yaratdığı gərginlik poetik dillə açılır. Katibi, fərdin şəxsi azadlığının cəmiyyətdə hansı məhdudiyyətlərlə qarşılaşdığını, həm də bu məhdudiyyətlərin insanın daxili aləmində hansı fırtınalar yaratdığını əks etdirir.

İkinci abzas: Fərd-cəmiyyət münasibətləri bütün dövrlər üçün aktualdır və Katibinin bu şeiri də mövcudluğunu itirmədən hər zaman aktuallığını qoruyur. Şairin bədii dilində fərdi faciə, cəmiyyətin basqısı və azadlıq axtarışı həm fəlsəfi, həm də sosial-mədəni aspektdən araşdırılır.

Eşqin meyin bu nazlının əlindən 
İçsəm öldürərlər, içməsəm ölləm.
Səlvi sənubər tək incə belinden 
Qucsam öldürərlər, qucmasam ölləm.

Bilmənəm dünyada hədər işimi,
Yolunda qoymuşam qərib başımı.
Hesrətindən gözdən axan yaşımı 
Saçsam öldürərlər,saçmasam ölləm.

Yan yey bilirəm şirin canımdan 
Könlüm üzdüm hər dəm gülüstanımdan. 
Yaranlar, yar üçün xanimandan 
Keçsəm öldürərlər, keçməsəm ölləm.

Namus-arım cida oldu üzümdən 
Özüm utanıram aytqan sözümdən.
Şum rəqiblər görüb izimdən 
Qaçsam öldürərlər, qaçmasam ölləm.

Miskin Katibi ahi-fəğan eyləyib,
Sona şunqar kimi göldən ayrılıb,
Azan karvan kimi yoldan ayrılıb, 
Köçsəm öldürərlər, köçməsəm ölləm.

Şeirin Bəndlər üzrə Qısa Analizi

Şeirin Azərbaycan Ədəbiyyatında Yeri və Təsiri

Katibinin bu şeiri təkcə klassik dövrün deyil, sonrakı dövrlərin də poeziya ənənəsində xüsusi yer tutur. Onun misraları illər boyu xalq arasında atalar sözü kimi, müxtəlif musiqi və ədəbi nümunələrdə tez-tez işlədilib.

Bu şeirin motivləri müasir Azərbaycan poeziyasında, xüsusilə də xalq və aşıq ədəbiyyatında geniş yayılıb. Bir çox şair və yazıçı Katibinin poetik dilemmalarından təsirlənərək, öz əsərlərində bu ziddiyyət və çıxılmazlıq hissini əsas motiv kimi işləyiblər. Şeirin dili, poetik obrazları və fəlsəfi dərinliyi yeni ədəbi nəsillər üçün də örnəyə çevrilib.

İkinci abzas: Katibinin şeiri, həm də Azərbaycan xalqının milli düşüncə və mənəvi həyatının ifadəsinə çevrilib. Onun bədii dünyası, el şüurunda birləşərək, ədəbi irsimizin unudulmaz nümunəsi kimi yadda qalıb.

Şeirin Musiqi və Səhnə Yorumları

“İçsəm öldürərlər, içməsəm ölləm” şeiri illər boyu müxtəlif sənətkarlar tərəfindən musiqiləşdirilib və ifa olunub. Xalq aşıqları, xanəndələr və müasir müğənnilər bu poetik mətnə yeni nəfəs verib, onun fəlsəfi dərinliyini musiqi dili ilə daha geniş kütləyə çatdırıblar.

Xüsusilə aşıq ədəbiyyatında şeirin misraları tez-tez səsləndirilir, müxtəlif mahnılarda, dastanlarda, bədii kompozisiyalarda istifadə olunur. Müxtəlif tamaşalarda və filmlərdə də bu şeirin misralarından istifadə olunub və hər dəfə yeni məna qatları üzə çıxarılıb.

İkinci abzas: Bu musiqi və səhnə yorumları şeirin xalq arasında nə qədər populyar və təsirli olduğunu bir daha sübut edir. Hər bir ifaçı şeirdəki ziddiyyətləri, faciəni və gözəlliyi özünəməxsus şəkildə təqdim etməklə, Katibinin bədii irsini yaşadır.

Şeirdə Dəyərlərin Təbliği və Bəşəri Məna

Katibinin bu şeiri təkcə məhəbbət, həsrət, fədakarlıq kimi mövzuları yox, həm də ümumbəşəri dəyərləri, azadlıq və vicdan azadlığı ideyasını daşıyır. Hər bir bənddə insanın daxili səsi, vicdanının hökmü və cəmiyyətin tələb etdiyi norma arasında qalan çıxılmaz vəziyyət təsvir olunur.

Şair, azadlıq, vicdan, cəmiyyət və fərdi seçim kimi fundamental dəyərlərin nə qədər zərif və eyni zamanda ağır məsuliyyət daşıdığını bədii dillə oxucuya çatdırır. Bu, şeirin sadəcə poetik nümunə deyil, həm də sosial və bəşəri bir manifest olmasına səbəb olur.

İkinci abzas: Şeirin bəşəri dəyəri ondadır ki, onun motivləri yalnız Azərbaycan yox, dünyanın hər yerində insanın qarşılaşdığı mənəvi dilemmanı ifadə edir və hər bir oxucunun ruhuna toxunur.

Katibinin Şeirlərində Dilemma Mövzusunun Davamı

Katibinin digər şeirlərində də insan dilemması, çıxılmazlıq, azadlıq və cəmiyyət arasında mübarizə mövzuları geniş yer tutur. O, poeziyasının əsas qayəsini insan taleyinin ziddiyyətləri üzərində qurur.

Dilemma motivi Katibinin şeirlərini həm fəlsəfi, həm də psixoloji baxımdan güclü edir. Şairin poeziyasında fərd bəzən öz seçimində azad olsa da, cəmiyyətin, adətlərin və ətraf mühitin təzyiqləri onun bu azadlığı məhdudlaşdırır və ortaya çıxılmaz vəziyyət qoyur.

İkinci abzas: Bu mövzu Katibinin yaradıcılığını Azərbaycan poeziyasının bədii-fəlsəfi ənənəsində fərqləndirir və şairin adını həmişəyaşar edir.

Katibi “İçsəm öldürərlər, içməsəm ölləm” şeiri ilə Azərbaycan poeziyasına yalnız bədii nümunə deyil, həm də fəlsəfi və psixoloji təhlil üçün geniş imkan yaradan ədəbi irs bəxş edib. Şeirin hər bir bəndi insana yaşadığı dövrdən asılı olmayaraq, daxili ziddiyyətləri, sosial basqıları və həyatın çıxılmaz anlarını xatırladır. Katibi, fərdi hissləri və cəmiyyətin tələblərini eyni poetik məkanda birləşdirərək, oxucuya həm zamanının, həm də bəşəriyyətin ümumi dilemmasını yaşadır. Şeirin bədii dili, simvolları, ritmi və fəlsəfi dərinliyi onun daim aktual və təkrar-təkrar oxunmağa dəyər bir əsər olduğunu göstərir.

Şairin bu əsəri Azərbaycan xalqının milli kimliyində, ədəbi irsində və gündəlik həyatında unudulmaz iz qoyub. Onun yaradıcılığı, xüsusilə “İçsəm öldürərlər, içməsəm ölləm” şeiri, gələcək nəsillər üçün də bir ibrət, örnək və poetik xəzinə olaraq qalır. Şeirin hər oxunuşunda yeni məna qatları üzə çıxır, insanı yenidən düşünməyə vadar edir və onun həyat yolunda bələdçi olur.

Ən Çox Verilən Suallar