İltizam: Nədir, Mənşəyi, Leksik İzahı

İltizam anlayışı həm hüquqi, həm sosial, həm də etik kontekstlərdə geniş istifadə olunan və mənası tarixi dərinliklərə söykənən mühüm terminlərdən biridir. Bu söz, müxtəlif sahələrdə fərqli çalarlarda başa düşülsə də, ümumi mənada bir şəxsin müəyyən bir hərəkəti etməyi və ya etməməyi üzərinə götürməsi, məsuliyyət daşıması, öhdəlik altına girməsi kimi başa düşülür. Müasir hüquq sistemlərində bu termin daha çox mülki hüquqda müqavilə öhdəlikləri çərçivəsində işlədilir. Lakin tarixə nəzər saldıqda, Osmanlı dövründə iltizam sistemi iqtisadi idarəetmənin əsas sütunlarından biri olmuş, bəzi hallarda isə ictimai münasibətlərin tənzimlənməsində əsas anlayış kimi ortaya çıxmışdır. İltizam həm fərdi etik məsuliyyət, həm də rəsmi hüquqi öhdəlik kimi işlədildikdə, insan davranışına, hüquq münasibətlərinə və dövlət idarəçiliyinə birbaşa təsir göstərmişdir.

İltizam Sözünün Mənşəyi və Leksik İzahı

“İltizam” sözü ərəb mənşəlidir və “l-z-m” kökündən törəmişdir. Ərəb dilində “iltizām” sözünün leksik mənası “bir işi öz öhdəsinə götürmək”, “söz vermək”, “məsuliyyət daşımaq” və “bir öhdəliyə sadiq qalmaq” kimi başa düşülür. Azərbaycan dilinə bu söz eyni şəkildə keçmiş və leksik mənasında ciddi dəyişiklik baş verməmişdir. “İltizam etmək”, yəni bir işi könüllü şəkildə qəbul edib yerinə yetirməyi öz boynuna götürmək anlamı daşıyır. Bu kontekstdə iltizam yalnız hüquqi anlam daşımır, eyni zamanda əxlaqi və sosial məsuliyyət daşıyıcısı kimi də çıxış edir.

Hüquqi Kontekstdə İltizam: Müqavilə Öhdəlikləri

Müasir mülki hüquq sistemlərində “iltizam” termini əsasən müqavilə hüququnda işlədilir. Bu anlayış müqavilə bağlayan tərəflərin bir-birlərinə qarşı öhdəliklərini, yəni hüquqi məsuliyyətlərini ifadə edir. İki və ya daha çox tərəf arasında bağlanan müqavilələrdə bir tərəf müəyyən bir əməlin yerinə yetirilməsini, digəri isə bu əvəzində bir fayda təqdim etməyi öz üzərinə götürür. Bu qarşılıqlı öhdəlik “iltizam” adlanır.

Məsələn, bir evin satışı ilə bağlı müqavilədə satıcı evin mülkiyyətini alıcıya keçirməyi, alıcı isə müəyyən məbləği ödəməyi üzərinə götürür. Hər iki tərəf bu öhdəlikləri yerinə yetirməyə “iltizamlı” olur. İltizamın pozulması müqavilə şərtlərinin pozulması deməkdir və bu, hüquqi məsuliyyət doğurur.

İltizam və Öhdəlik Arasındakı Fərq

İltizam çox zaman “öhdəlik” termini ilə sinonim kimi istifadə olunur. Lakin hüquqi aspektdə bu iki termin arasında incə bir fərq mövcuddur. “Öhdəlik” daha geniş bir anlayışdır və hər növ borclanmanı, məsuliyyəti əhatə edə bilər. “İltizam” isə adətən könüllü surətdə qəbul edilmiş və hüquqi qüvvəyə malik olan bir öhdəliyi göstərir. Yəni hər iltizam bir öhdəlikdir, amma hər öhdəlik iltizam deyil. Məsələn, qanundan doğan vergi borcu öhdəlikdir, amma bu borcu könüllü razılaşma ilə üzərinə götürmək iltizam hesab olunur.

Tarixi Kontekstdə İltizam Sistemi: Osmanlı Modeli

Osmanlı İmperiyasında “iltizam sistemi” dövlətin vergi toplama və iqtisadi idarəetmə mexanizmlərindən biri olmuşdur. Bu sistemə görə, dövlət bəzi bölgələrdə vergi toplama haqqını özəl şəxslərə – “mültezim” adlandırılan şəxslərə həvalə edirdi. Mültezim dövlətə əvvəlcədən müəyyən məbləğ ödəyir və müqabilində ərazidə vergi toplamaq səlahiyyəti alırdı. Bu səlahiyyət faktiki olaraq dövlətin iqtisadi hüquqlarının özəlləşdirilməsi demək idi.

İltizam sistemi hər nə qədər iqtisadi cəhətdən effektiv görünmüşsə də, zamanla istismar hallarına və sosial ədalətsizliyə səbəb olmuşdur. Çünki mültezimlər şəxsi qazancı ön plana çəkərək kəndliləri daha çox vergiyə məruz qoymuş, bu isə narazılığa səbəb olmuşdur.

İltizamın Sosial və Əxlaqi Tərəfi

İltizam təkcə hüquqi və iqtisadi sistemin komponenti deyil, eyni zamanda sosial və əxlaqi bir dəyər kimi də çıxış edir. Bir şəxsin verdiyi sözə sadiq qalması, öhdəliklərini yerinə yetirməsi, ailə, cəmiyyət və iş mühitində etibarlı mövqe tutması iltizam anlayışına daxil edilir. Bu mənada iltizam insanın daxili məsuliyyət hissini və sosial etimadı əks etdirir.

Sosial münasibətlərdə iltizam etik kodeks kimi işləyir. Məsələn, bir valideynin övladına qarşı məsuliyyəti, bir müəllimin tələbəsinə, bir işçinin işəgötürənə qarşı səmimiyyəti iltizamın sosial təzahürüdür. Bu münasibətlər hüquqi sənədlə təsdiqlənməsə belə, cəmiyyətin ümumi vicdanı ilə qorunur.

İltizamın Növləri

İltizam anlayışı müxtəlif aspektlərə görə fərqli növlərə ayrılır:

1. Qanuni iltizam – Qanundan doğan, məcburi öhdəliklərdir (məsələn, aliment ödəmək, vergi vermək).
2. Sazişdən doğan iltizam – Tərəflər arasında bağlanmış müqavilə əsasında formalaşan öhdəliklərdir.
3. Təbiidən doğan iltizam – Ailə münasibətləri, dostluq, vətənpərvərlik kimi hisslərdən qaynaqlanan etik məsuliyyətlərdir.
4. Fərdi iltizam – Şəxsin öz istəyi ilə qəbul etdiyi, daxili inam və prinsiplərə əsaslanan məsuliyyətlərdir.

Bu bölünmə həm hüquqi, həm psixoloji, həm də sosioloji təhlil üçün əlverişli əsas yaradır.

Müasir Hüquq Sistemlərində İltizam

Müasir hüquq sistemlərində iltizam, xüsusilə mülki və kommersiya hüququ sahələrində geniş tətbiq olunur. Müqavilələrin bağlanması, icrası, pozulması, şərtlərin dəyişdirilməsi kimi bütün mərhələlərdə iltizam əsas anlayışlardan biridir. Xüsusilə beynəlxalq müqavilələrdə bu termin daha sistemli şəkildə işlədilir.

Eyni zamanda əmək hüququnda işçinin müqavilə şərtlərinə riayət etməsi, işəgötürənin əmək haqqını ödəməsi, sığorta öhdəlikləri və sosial təminat sistemləri də iltizam kateqoriyasına daxildir. Notariat aktları, girov müqavilələri, ipoteka sənədləri və digər hüquqi sənədlərdə iltizam açıq şəkildə ifadə olunur.

İltizamın Pozulması və Hüquqi Nəticələri

Əgər bir şəxs iltizam etdiyi (üzərinə götürdüyü) öhdəliyi yerinə yetirməzsə, bu hal “iltizamın pozulması” kimi qiymətləndirilir və hüquqi nəticələr doğurur. Mülki hüquqda bu vəziyyət müqavilənin pozulması hesab olunur və zərərçəkən tərəf kompensasiya tələb edə bilər. Hətta bəzi hallarda bu məsuliyyət cinayət xarakteri də daşıya bilər (məsələn, vəd edib maddi zərər vurmaq).

Hüquqi məsuliyyətlə yanaşı, sosial nəticələr də ola bilər: etimadın itirilməsi, reputasiya zərəri, sosial təcrid və s.

İltizamın Əhəmiyyəti və İctimai Təsiri

İltizam cəmiyyətin stabil şəkildə işləməsi üçün vacib mexanizmdir. Hüquqi sabitlik, sosial ədalət, etik davranışlar və iqtisadi münasibətlər iltizam prinsipləri üzərində qurulmuşdur. Əgər insanlar iltizam etdiyi öhdəliklərə sadiq qalmasa, nə hüquqi nizam qalır, nə sosial harmoniya, nə də iqtisadi sistemin etibarlılığı.

Ona görə də iltizam cəmiyyətin etibarlı işləməsi üçün həm hüquqi, həm də mənəvi sütunlardan biridir. Hər bir fərdin iltizamlı olması, onun cəmiyyətə faydalı, etibarlı və hörmətli vətəndaş olmasını təmin edir.

İltizam anlayışı yalnız hüquqi öhdəliklərlə məhdudlaşmayan, həmçinin etik və sosial məsuliyyətin də daşıyıcısı olan dərin və çoxşaxəli bir termindir. Müasir hüquq sistemlərində müqavilə əsaslı münasibətlər, tarixi təcrübədə isə dövlət iqtisadiyyatının təşkili, gündəlik həyatda isə insan münasibətlərinin dürüstlüyü bu anlayışa əsaslanır. İltizamlı olmaq həm şəxsiyyətin formalaşmasında, həm də cəmiyyətin rifahında həlledici rol oynayır. Hər bir fərd, təşkilat və dövlət bu anlayışa dəyər verdikcə, daha güclü və etibarlı sistemlər meydana gəlir.

Ən Çox Verilən Suallar