Azərbaycan dili zəngin və rəngarəng leksikası, müxtəlif söz təbəqələri və mənalar sistemiylə seçilən bir dildir. Bu dilin söz ehtiyatında yer alan bəzi ifadələr və sözlər zaman-zaman unudulur, bəziləri isə gündəlik danışıqda müəyyən məkan və zaman kəsiyində daha çox işlənir. “İnişil” sözü də bu baxımdan xüsusi diqqətə layiq olan, həm tarixi, həm də semantik dəyəri ilə seçilən az işlənən, lakin maraqlı sözlərdən biridir. Hər bir söz kimi, “inişil”in də arxasında xalq təfəkkürü, dil qaydaları və spesifik məna qatları dayanır.
Sözün düzgün mənasının, istifadə sferasının və lüğəvi köklərinin öyrənilməsi həm dilə marağı artırır, həm də ana dilimizin leksik zənginliyinin qorunmasına xidmət edir. Azərbaycanda müxtəlif regionlarda işlədilən dialektlər, ağızlar və köhnə lüğətlər arasında “inişil” sözü bəzən öz yerini qoruyub saxlayıb. Bəzi mənbələrdə isə bu söz gündəlik danışıqda demək olar ki, unudulub. Onun mənası, etimoloji kökü, işlənmə sahələri və folklordakı yeri haqqında dəqiq, elmi və təsdiqlənmiş məlumatlara əsaslanan geniş bir araşdırma, bu sözün öyrənilməsində və istifadəsinin bərpasında əhəmiyyətli rol oynaya bilər.
“İnişil” sözünün lüğəvi və etimoloji mənası
“İnişil” sözü Azərbaycan dilində əsasən zaman bildirən köhnə leksik qatlara aid edilir. Bu sözün leksik mənası və etimologiyası haqqında müxtəlif mənbələrdə verilən açıqlamalara əsasən “inişil” “keçən il”, “ötən il”, “bir il öncə” və ya “ötən ilin əvvəli” mənasında işlədilir. Dilin dialekt və ağızlarında bu sözə daha çox rast gəlinir. “İnişil” sözünün kökü “il” sözünə dayanır və “ini-” ön şəkilçisi vasitəsilə zaman baxımından “aşağıdakı il”, “bundan əvvəlki il” mənasına gəlir. Bəzi mənbələrdə “inişil” “indi keçmiş olan il”, “keçmiş zamanın ili” kimi də izah edilir.
Etimoloji araşdırmalar göstərir ki, “inişil” sözü qədim türk dillərində və Azərbaycan dilinin şimal-qərb dialektlərində yayılmışdır. Bu söz “bu ildən bir əvvəlki il” mənasını bildirir. Eyni mənada işlədilən digər sözlər “ötən il”, “keçən il”, “geçmiş il” kimi paralel anlayışlarla qarşılaşdırıla bilər. Lüğətlərdə “inişil” sözünün təsnifatı köhnəlmiş və ya dialekt sözləri sırasında göstərilir.
Tarixdə və folklorda “inişil” sözünün işlənməsi
“İnişil” sözü Azərbaycan folklorunda, klassik poeziyada və bəzən xalq nağıllarında zaman göstərmək üçün işlədilmişdir. Xüsusən də xalqın həyatında əlamətdar hadisələrin təsviri zamanı, illər arasındakı müqayisələrdə və məişət söhbətlərində bu sözə rast gəlmək mümkündür. Folklorda “inişil” ifadəsi bəzən “bu il”, “keçən il”, “gələn il” ardıcıllığında hadisələrin sıralanmasında vasitəçi rol oynayıb.
Azərbaycanın bəzi bölgələrində yaşlı nəsil bu ifadəni hələ də işlədir. Məsələn, bir nəfər ötən il baş vermiş hadisəni təsvir edərkən “inişil kəndimizə çox qar yağmışdı”, “inişil bizdə toy olmuşdu” kimi cümlələrdən istifadə edir. Belə nümunələr bu sözün yerli dialektlərdə və şifahi danışıqda yaşamasının göstəricisidir.
“İnişil” sözünün sinonim və yaxın mənaları
Azərbaycan dilində “inişil” sözünün sinonimləri “keçən il”, “ötən il”, “geçən il”, “bir il qabaq” kimi işlənir. Bu sözlər arasında məna baxımından əsas fərq yoxdur. Ancaq “inişil” sözü həm fonetik, həm də üslubi baxımdan daha arxaik və poetik çalarlara malikdir.
İngilis dilində “inişil” sözünə uyğun olan “last year” ifadəsi işlədilir. Türk dilində “geçen yıl” və ya “geçen sene” kimi ifadələr uyğun gəlir. Rus dilində isə “в прошлом году” (“ötən il”) ifadəsi eyni məna daşıyır.
Ədəbi və yazılı mətnlərdə “inişil” sözünün istifadəsi
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusilə də nəsr və poeziyada “inişil” sözü nadir hallarda işlədilib, lakin XIX və XX əsrlərin əvvəllərinə aid bəzi mətnlərdə və xatirə janrında bu ifadəyə rast gəlinir. Yazılı mətnlərdə “inişil” zaman göstəricisi kimi hadisələrin ardıcıllığını və zaman dinamikasını bildirmək məqsədilə istifadə olunub.
Ədəbi nümunələrdə:
“İnişil yayı çox isti keçdi, kəndimizdə bolluq oldu.”
“İnişil məktəbdə yeni müəllim işə başladı.”
Bu tip cümlələrdə “inişil” sözü oxucuya hadisənin məhz bir il əvvəl baş verdiyini, yəni zamana konkretlik verdiyini göstərir.
Dialekt və ağızlarda “inişil” sözünün işlənmə coğrafiyası
Azərbaycan dilinin müxtəlif bölgələrində — əsasən Qazax, Şəki, Quba, Qəbələ və Lənkəran dialektlərində “inişil” sözünün işlənməsi qeyd olunub. Bu bölgələrdə söz bir çox hallarda həm gündəlik məişətdə, həm də atalar sözləri və lətifələrdə yaşayır. Əsasən yaşlı nəsil arasında daha çox yayılıb. Gənc nəsil isə bu sözü az istifadə edir və bəzən ümumiyyətlə anlamır.
“İnişil” sözünün işlədilməsi və istifadəsi
Müasir Azərbaycan dilində “inişil” sözü əsasən regional dialektlərdə işlənir, lakin bəzi yazıçılar və şairlər bu sözə əsərlərində poetik ruh qatmaq üçün müraciət edirlər. “İnişil” ifadəsinin istifadəsi məqalə, xatirə, esselərdə hadisənin tarixçəsini və ardıcıllığını göstərmək üçün olduqca maraqlıdır. Bu cür arxaik sözlər dilin zənginliyini və tarixi qatlarını qorumaq baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
“İnişil” sözünün lüğətlərdə və mənbələrdə təsviri
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “inişil” sözü “keçən il”, “ötən il” kimi qeyd olunur. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının nəşr etdiyi dialektoloji lüğətlərdə və şifahi xalq danışıq mətnlərində də “inişil”in işlənmə nümunələri göstərilib. Lüğətlərdə qeyd edilir ki, bu söz köhnəlmiş sözlər sırasına daxildir, lakin bəzi bölgələrdə yaşamaqda davam edir.
“İnişil” sözünün müasir dildə qorunması və əhəmiyyəti
“İnişil” kimi sözlərin dilin canlılığında, lüğət ehtiyatının zənginliyində, mədəniyyətin qorunmasında xüsusi rolu var. Onların qorunması üçün lüğətçilik, dialektologiya, folklorşünaslıq və ədəbiyyatşünaslıq elmləri mühüm işlər görür. Gənc nəslin bu sözlərə marağının artırılması, dil tədrisi və media vasitəsilə onların təbliği ana dilimizin tarixi qatlarını yaşatmağa xidmət edir.
Bu baxımdan “inişil” sözü təkcə köhnə bir ifadə yox, həm də mədəni dəyərdir. Ədəbi dilə, eləcə də gündəlik danışığa yeni poetik çalarlar qatır.
İnişil və yaxın anlayışların müqayisəli təhlili
Azərbaycan dilində zaman göstəricisi kimi “inişil” və “keçən il” sözləri arasında əsas fərq daha çox dilin poetik və üslubi imkanlarına əsaslanır. “İnişil” sözündə daha çox milli kolorit, folklor ruhu və məişət dadı hiss olunur. Müasir nitqdə “keçən il” və “ötən il” daha geniş yayılıb, amma arxaik mətnlərdə “inişil” sözünün işlənməsi milli dilin zənginliyinə və poetik dəyərinə işarədir.
“İnişil” sözü Azərbaycan dilinin arxaik və dialektal qatlarına məxsus, zaman bildirən, lakin öz poetik və milli ruhunu qoruyan ifadələrdən biridir. Onun düzgün öyrənilməsi, işlədilməsi və gənc nəsilə ötürülməsi dilin zənginləşməsinə, milli-mədəni irsin qorunmasına və inkişafına xidmət edir. Hər bir arxaik söz kimi, “inişil” də tarixi yaddaşın, xalq təfəkkürünün, bədii nitqin və folklorun yaşamasında əvəzsiz rol oynayır. Bu sözün mətnlərdə, şifahi və yazılı nitqdə istifadəsi Azərbaycan dilinin bənzərsiz gözəlliyini, dərinliyini və tarixi inkişaf yolunu əks etdirir.
Ən Çox Verilən Suallar
İnişil sözü keçən il, ötən il və ya bir il əvvəl mənasını verir. Əsasən dialekt və köhnə mətnlərdə istifadə olunur.
Bu söz daha çox Qazax, Şəki, Quba, Qəbələ və Lənkəran kimi bölgələrdə və yaşlı nəsil arasında işlənir.
Müasir ədəbi dildə nadir hallarda istifadə olunur, amma bəzi bölgələrdə və folklorda yaşamaqdadır.
İnişilin sinonimləri keçən il, ötən il, bir il əvvəl və ya geçmiş il kimi ifadələrdir.
Söz kökü ‘il’ sözündən gəlir və ‘ini-‘ ön şəkilçisi ilə birgə işlənərək ‘bundan əvvəlki il’ mənasını verir.
Xalq nağıllarında və kənd təsərrüfatı mətnlərində zaman göstəricisi kimi işlənir.
Bəli, bəzi klassik və publisistik mətnlərdə istifadə olunub.
Dilimizin zənginliyini və milli mədəniyyətimizi qorumaqda önəmli yer tutur.
Əksər hallarda yox, lakin bəzi bölgələrdə folklor vasitəsilə yaşayır.
İngiliscədə ‘last year’, türk dilində ‘geçen yıl’, rus dilində isə ‘в прошлом году’ ifadələri uyğun gəlir.
