İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının sürətlə inkişaf etdiyi XXI əsrdə IP-ünvanı anlayışı demək olar ki, hər bir insan üçün aktualdır. Əgər əvvəllər IP-ünvanı yalnız kompüter mütəxəssislərinin və IT sahəsində çalışanların gündəlik işində rast gəldiyi texniki bir termin idisə, bu gün ən sadə internet istifadəçisi belə IP-ünvanı və onun rolu haqqında az-çox məlumata sahibdir. İnternetə qoşulan hər bir cihaz -kompüter, telefon, planşet, hətta məişət texnikası belə – mütləq IP-ünvanı ilə tanınır və bu ünvan vasitəsilə qlobal şəbəkəyə inteqrasiya olunur.
IP-ünvanı – bəzən “internet protokol ünvanı” adlandırılan bu termin, internetdəki bütün cihazların və serverlərin bir-birindən fərqləndirilməsini təmin edən unikal ədədi göstəricidir. IP-ünvanı olmadan məlumatların ötürülməsi, internet xidmətlərinin düzgün işləməsi və şəbəkə təhlükəsizliyinin təminatı mümkün deyil. IP-ünvanı yalnız texniki deyil, həm də sosial, hüquqi və təhlükəsizlik baxımından müasir cəmiyyətin həyatında mühüm yer tutur.
IP-ünvanı nədir? Əsas anlayışlar
IP-ünvanı (İnternet Protokol ünvanı) – kompüter şəbəkəsində, xüsusən internetdə cihazların bir-birindən fərqləndirilməsini təmin edən unikal identifikator, yəni ədədi ünvandır. IP-ünvanı iki əsas standart üzrə mövcuddur: IPv4 və IPv6. IPv4 32 bitlik, IPv6 isə 128 bitlik ədədlər ardıcıllığından ibarətdir.
IPv4 ünvanları ənənəvi olaraq dörd ədəddən (0-dan 255-ə qədər) ibarətdir və nöqtə ilə ayrılır. Məsələn, 192.168.1.1. IPv6 isə daha uzun və mürəkkəb yazılış formasına malikdir: 2001:0db8:85a3:0000:0000:8a2e:0370:7334.
Hər bir IP-ünvanı unikal olmalıdır, çünki şəbəkədə eyni anda iki cihazın eyni ünvandan istifadə etməsi mümkün deyil. IP-ünvanı vasitəsilə məlumat paketləri düzgün cihazlara çatdırılır və rabitə bərpa olunur.
IP-ünvanının tarixi və inkişafı
IP-ünvanı anlayışı ilk dəfə 1970-ci illərdə ABŞ-da yaradılan ARPANET layihəsində tətbiq olunub. İnternetin sürətlə böyüməsi nəticəsində ünvanların sayı məhdudlaşdı və daha çox cihazı əhatə edə biləcək yeni standartlara ehtiyac yarandı. 1981-ci ildə IPv4 protokolu, 1998-ci ildən isə IPv6 protokolu qəbul edildi. IPv6 daha geniş ünvan sahəsinə malikdir və gələcəkdə internetdəki bütün qurğuların ünvanlaşdırılması üçün ən uyğun texnologiyadır.
Bu inkişaf internetin qlobal səviyyədə yayılmasına və milyardlarla cihazın problemsiz qoşulmasına şərait yaradıb.
IP-ünvanının əsas növləri və fərqləndirici xüsusiyyətləri
IP-ünvanları iki əsas kateqoriyaya bölünür: statik və dinamik.
- Statik IP-ünvanı – dəyişməyən, yəni daimi olaraq cihaz və ya serverə təyin olunan ünvandır. Əsasən veb-serverlər, onlayn xidmətlər və təhlükəsizlik sistemləri üçün istifadə edilir.
- Dinamik IP-ünvanı – hər dəfə internetə qoşulduqda avtomatik dəyişən ünvandır. İstifadəçi internetə hər girişində yeni ünvan alır. Bu ünvanlar ISP (internet xidməti provayderi) tərəfindən xüsusi server (DHCP) vasitəsilə avtomatik verilir.
Bundan əlavə, IP-ünvanları “lokal” (yerli şəbəkələr üçün) və “qlobal” (ümumi internet üçün) olaraq da fərqləndirilir. Lokal IP-ünvanları ev və ya ofis şəbəkəsində istifadə olunur, qlobal IP-ünvanlar isə internet üzərindən hər yerdən əlçatan olur.
IPv4 və IPv6 ünvanlarının fərqləri
IPv4 və IPv6 arasında əsas fərqlər ünvan sahəsinin ölçüsü, yazılış forması, təhlükəsizlik səviyyəsi və işləmə mexanizmidir. IPv4-də maksimum 4 milyarddan bir az çox unikal ünvan mümkündür. Lakin bu kifayət etmədiyindən, IPv6 formatı yaradılıb və burada 340 sextillion (34*10^36) ünvan mövcuddur.
IPv6 ünvanları daha çox təhlükəsizlik, çeviklik və gələcək üçün miqyaslana bilən infrastruktur təmin edir. Müasir dünyada bir çox ölkələr və şirkətlər artıq IPv6 protokoluna keçid edir.
IP-ünvanının təyin edilməsi və idarə olunması
IP-ünvanlarının idarə olunması üçün qlobal səviyyədə xüsusi təşkilatlar mövcuddur. İnternetdə ünvanların paylanmasını və düzgün işləməsini IANA (Internet Assigned Numbers Authority) və onun regional bölmələri (RIPE NCC, ARIN, APNIC və s.) təmin edir. Azərbaycanda bu sahədə fəaliyyət göstərən operatorlar və provayderlər əsasən RIPE NCC ilə əməkdaşlıq edir.
ISP-lər (internet xidməti provayderləri) müştərilərə IP-ünvanları təyin edir, şəbəkənin təhlükəsizliyi və sabit işləməsini təmin edir.
IP-ünvanının məxfiliyi və təhlükəsizliyi
Hər bir IP-ünvan internetdə cihazın identifikasiyası üçün istifadə olunduğuna görə, məxfiliyin qorunması və təhlükəsizliyin təmin olunması çox vacibdir. İstənilən veb-sayt və ya xidmət istifadəçinin IP-ünvanı vasitəsilə coğrafi mövqeyini, aktivliyini və bəzən şəxsiyyətini müəyyən edə bilər. Hakerlər və kibercinayətkarlar IP-ünvanından istifadə edərək müxtəlif təhdidlər yarada bilər.
Bu səbəbdən istifadəçilərə VPN (Virtual Private Network), Proxy-serverlər və ya NAT (Network Address Translation) kimi texnologiyalardan istifadə etmək tövsiyə olunur. Şəbəkə təhlükəsizliyinin təminatı üçün IP-ünvanının gizlədilməsi və ya dəyişdirilməsi imkanları daim inkişaf etdirilir.
IP-ünvanı və internetdə axtarış, filtrasiya
IP-ünvanı eyni zamanda müxtəlif internet xidmətlərində, dövlət və təşkilatların informasiya təhlükəsizliyində, valideyn nəzarəti sistemlərində filtrləmə və bloklama üçün istifadə olunur. Məsələn, müəyyən məzmunun və ya saytın Azərbaycanda və ya başqa ölkələrdə bloklanması IP-ünvanı əsasında tətbiq edilir.
Bir çox şirkət və xidmətlər məhz IP-ünvanı vasitəsilə öz istifadəçi auditoriyasını idarə edir, reklam və məzmunu fərdiləşdirir, giriş məhdudiyyəti və ya icazələr təyin edir.
IP-ünvanı necə tapılır və yoxlanılır?
İnternet istifadəçisi öz IP-ünvanını müxtəlif yollarla öyrənə bilər: routerin idarə panelində, əməliyyat sisteminin şəbəkə ayarlarında və ya xüsusi onlayn xidmətlər (məsələn, “What is my IP”) vasitəsilə. Statik və dinamik IP-lər fərqli şəkildə göstərilə bilər. Lokal şəbəkədə olan cihazların IP-ünvanı fərqli olur, qlobal internetə çıxışda isə ISP-nin təyin etdiyi qlobal IP istifadə olunur.
Əksər hallarda, istifadəçinin IP-ünvanı həm sistemin təhlükəsizliyi, həm də düzgün internet bağlantısı üçün əhəmiyyətlidir.
IP-ünvanının gələcəyi və texnoloji yeniliklər
İnformasiya texnologiyalarının, “ağıllı ev” sistemlərinin və IoT (Internet of Things) texnologiyasının sürətlə inkişafı IP-ünvanına tələbatı daha da artırır. Gələcəkdə milyardlarla cihazın bir-birinə bağlı olacağı proqnozlaşdırılır. IPv6 ünvanlarının yayılması bu ehtiyacı tam qarşılayacaq.
Eyni zamanda, IP-ünvanlarının qorunması və təhlükəsizliyi üçün yeni texnologiyalar, blokçeyn həlləri və avtomatlaşdırılmış şəbəkə idarəetmə sistemləri yaradılır.
IP-ünvanı müasir internet arxitekturasının əsası və dayaq nöqtəsidir. O, hər bir cihazın, proqram təminatının və internet istifadəçisinin dünyaya açılan pəncərəsidir. Doğru idarə olunan, təhlükəsiz və şəffaf IP-ünvan sistemi qlobal informasiya mübadiləsinin, iqtisadiyyatın və cəmiyyətin dayanıqlı inkişafı üçün əsas şərtdir. İnformasiya əsrində IP-ünvanı yalnız texniki termin deyil, eyni zamanda hər bir insanın gündəlik həyatının və internet mədəniyyətinin vacib tərkib hissəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
-
IP-ünvanı nədir?
IP-ünvanı internetə qoşulan hər bir cihazın unikal ədədi identifikatorudur və məlumatların düzgün ünvanlanmasını təmin edir. -
Statik və dinamik IP-ünvanı arasında fərq nədir?
Statik IP-ünvanı dəyişməz, dinamik isə hər bağlantıda avtomatik olaraq dəyişir. -
IPv4 və IPv6 arasında hansı əsas fərqlər var?
IPv4 ünvan sahəsi məhduddur, IPv6 isə çox genişdir və daha təhlükəsiz, çevik işləyir. -
IP-ünvanı necə tapılır?
Şəbəkə ayarlarında, routerdə və ya xüsusi onlayn xidmətlərdə IP-ünvanı öyrənmək mümkündür. -
IP-ünvanı vasitəsilə şəxsiyyət müəyyən edilə bilərmi?
Bəzi hallarda coğrafi mövqe və istifadəçi barədə məlumatlar IP-ünvanı ilə müəyyən edilə bilər. -
IP-ünvanı təhlükəsizliyini necə qorumaq olar?
VPN, proxy-server, NAT texnologiyaları ilə IP-ünvanı gizlətmək və şəbəkəni qorumaq mümkündür. -
IP-ünvanı dəyişdirmək mümkündürmü?
Bəli, bəzi hallarda ISP və ya router ayarları ilə IP-ünvanı dəyişilə bilər. -
Bir IP-ünvanı eyni anda neçə cihazda istifadə oluna bilər?
Qlobal IP yalnız bir cihazda, lokal IP isə lokal şəbəkədə bir neçə cihazda ola bilər. -
IP-ünvanı bloklanarsa nə baş verir?
Bu halda həmin IP-dən internetə və ya müəyyən xidmətlərə giriş məhdudlaşdırılır. -
Gələcəkdə IP-ünvanı texnologiyasında hansı yeniliklər gözlənilir?
IPv6 ünvanlarının yayılması, şəbəkə təhlükəsizliyinin artırılması və yeni idarəetmə sistemləri tətbiq olunacaq.
