İQ : Elmi Mahiyyəti, İQ Səviyyəsinin Ölçülməsi

İnsan intellekti tarix boyu həm elm adamlarını, həm də fəlsəfi düşüncə sahiblərini maraqlandırıb. Müasir dövrdə isə intellektin ölçülməsi və insan qabiliyyətinin obyektiv qiymətləndirilməsi elmi dairələrdə ön plana çıxan məsələlərdən biridir. İntellektin ölçü vahidi kimi qəbul olunan İQ (İntellekt Qüvvəti – “Intelligence Quotient” və ya ingiliscə “IQ”) anlayışı son yüz ildə psixologiya və təhsil sahələrində dərin tədqiqatların əsas obyektinə çevrilmişdir. Bəs, İQ nədir? İQ necə ölçülür və hansı amillərdən asılıdır? İQ-nin cəmiyyət və insan həyatına təsiri nə qədər böyükdür? Bu mövzuda həm elmi, həm də gündəlik həyatda rast gəlinən suallara ətraflı və dəqiq cavablar tapmaq üçün İQ-nin mahiyyətini, tarixi inkişafını, tətbiq sahələrini və müasir yanaşmaları geniş araşdırmaq lazımdır.

İQ Anlayışı: Termin və Elmi Mənbə

İQ (İntellekt Qüvvəti) insanın idrak, məntiqi düşüncə, təhlil və problem həll etmə qabiliyyətini ölçmək üçün istifadə olunan standart psixoloji göstəricidir. Bu anlayış XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində yaranıb və ilk dəfə fransız psixoloqu Alfred Binet tərəfindən elmi termin kimi istifadə olunub. İQ testləri insan beyninin kompleks intellektual funksiyalarını – məntiqi analiz, məntiqi ardıcıllıq, riyazi və məkan düşüncə, söz ehtiyatı, nitq bacarığı və informasiyanın sürətli emalı kimi sahələri qiymətləndirir. İQ, adətən, riyazi şəkildə insanın zehni yaşı ilə xronoloji yaşının nisbəti kimi təqdim olunur.

İQ Testlərinin Tarixi və İnkişafı

İlk İQ testləri 1905-ci ildə Alfred Binet və Teodor Simon tərəfindən hazırlanıb. Məqsəd, məktəbəqədər yaşlı uşaqların intellektual inkişaf səviyyəsini ölçmək və onlara fərdi yanaşma tərtib etmək idi. Binet-Simon şkalası daha sonra Amerika psixoloqu Lewis Terman tərəfindən təkmilləşdirilərək “Stanford-Binet” testinə çevrildi. ABŞ-da bu testlər hərbi sahədə, daha sonra isə məktəb və universitetlərdə geniş istifadə olunmağa başladı. XX əsrin ortalarında David Wechsler tərəfindən hazırlanmış “Wechsler Adult Intelligence Scale” (WAIS) və “Wechsler Intelligence Scale for Children” (WISC) kimi testlər intellektin müxtəlif yaş qruplarında ölçülməsi üçün tətbiq edildi.

İQ testləri zamanla dəyişərək, yeni sosioloji və psixoloji tapşırıqlarla zənginləşdirildi. Müasir İQ testləri artıq yalnız riyazi və məntiqi bacarıqları yox, həm də məkan təfəkkürü, verbal qabiliyyətlər, yaddaş və ümumi dünya görüşünü də əhatə edir.

İQ-nin Elmi Mahiyyəti

İQ göstəricisi insanın idrak qabiliyyətinin, analitik düşüncəsinin və məlumat emal etmə sürətinin kompleks qiymətləndirilməsidir. Buraya aşağıdakı əsas intellektual sahələr daxildir:

• Məntiqi təfəkkür və analiz qabiliyyəti: Məsələləri strukturlaşdırmaq, səbəb-nəticə əlaqələrini görmək, problem həll etmək.
• Verbal bacarıq və söz ehtiyatı: Sözlərin düzgün istifadəsi, mətn və nitqin məntiqi quruluşu.
• Riyazi və məkan təfəkkürü: Riyazi hesablamalar, məkan düşüncəsi və vizual-şəkilli analiz.
• Yaddaş və diqqət: İnformasiyanı sürətli və dəqiq yadda saxlamaq, təfərrüata diqqət yetirmək.
• Kreativlik və yeni ideyalar: Yaradıcı yanaşma və qeyri-adi həll yolları tapmaq bacarığı.

İQ testlərində adətən, sualların çətinlik səviyyəsi artaraq verilər və nəticədə hər kəsin öz intellektual potensialı müəyyən edilir. Qlobal tədqiqatlarda insanların orta İQ göstəricisi 100 qəbul edilir. 70-dən aşağı İQ-a malik şəxslər intellektual gerilik, 130-dan yuxarı isə üstün intellekt kimi dəyərləndirilir.

İQ-nin Genetik və Ətraf Mühit Amilləri

Elmi araşdırmalar göstərir ki, insanın İQ göstəricisinin formalaşmasında həm genetik, həm də ətraf mühit amilləri mühüm rol oynayır. Genetik faktorlar insan beyninin quruluşuna, sinir əlaqələrinin effektivliyinə və idrak potensialına birbaşa təsir göstərir. İkizlər üzərində aparılmış araşdırmalarda eyni genetik baza daşıyan uşaqların İQ göstəricilərində oxşarlıqlar müşahidə edilib.

Eyni zamanda, ətraf mühitin – ailə, məktəb, sosial çevrə, təhsil, qidalanma, psixoloji mühit və erkən yaşdan başlayan stimulativ təlimin də İQ-nin inkişafına böyük təsiri vardır. Uşaqlıq dövründə zəngin stimullar, maraqlı oyunlar, intellektual mühit insanın potensialının reallaşmasına kömək edir.

İQ-nin Cəmiyyətdə Rolu və Tətbiqi

İQ yalnız fərdin elmi və təhsil uğurları üçün deyil, həm də cəmiyyətin ümumi inkişafı baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. İQ-nin yüksək olması insanın analitik və yaradıcı peşələrdə uğur qazanmasına, innovativ layihələr yaratmasına və problem həll etmə qabiliyyətinin güclü olmasına şərait yaradır. Məktəblərdə və universitetlərdə İQ testləri istedadlı uşaqların seçilməsi, fərdi tədris proqramlarının hazırlanması, peşə yönümlü seçimlər üçün istifadə edilir.

İşə qəbulda bəzi şirkətlər İQ testlərinə üstünlük verərək, vakansiya üçün müraciət edənlərin idrak və analitik bacarıqlarını qiymətləndirir. Bununla yanaşı, İQ testləri psixologiya, hərbi və hətta məhkəmə-ekspertiza sahələrində də tətbiq olunur.

İQ Testlərinin Məhz Elmi və Praktik Əhəmiyyəti

İQ testləri istedadlı və xüsusi qayğıya ehtiyacı olan şəxslərin müəyyən edilməsində, təhsil strategiyalarının qurulmasında, psixoloji diaqnozun dəqiqləşdirilməsində və istedadlı uşaqlar üçün fərdi proqramların hazırlanmasında mühüm əhəmiyyət daşıyır. Onlar həmçinin sosial ədalət və imkan bərabərliyi üçün də mühüm bir vasitə hesab olunur.

Lakin müasir elmdə İQ testlərinin məhdudiyyətləri də qəbul edilir. Bəzi alimlər hesab edir ki, intellekt yalnız testlə ölçülə bilməz və insan potensialı daha geniş spektrdədir: emosional intellekt (EQ), sosial zəkalıq, yaradıcı düşüncə və s. Bu səbəbdən də İQ testləri daim təkmilləşdirilir və fərqli idrak sahələrini də əhatə edən yeni metodologiyalar hazırlanır.

İQ Səviyyəsinin Yoxlanılması: Üsullar və Mərhələlər

İntellekt səviyyəsinin – yəni İQ-nin – dəqiq yoxlanılması üçün elmi əsaslara söykənən bir neçə xüsusi metodika mövcuddur. İQ səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi, insanın idrak və analitik bacarıqlarının, məntiqi və məkan düşüncəsinin, yaddaş və problem həll etmə qabiliyyətinin kompleks şəkildə ölçülməsi deməkdir. Bu proses təkcə bir testdən ibarət deyil; əksinə, bir neçə mərhələ və fərqli tapşırıqlar vasitəsilə aparılır. Yoxlama nəticəsində insanın intellektual potensialı və onun hansı sahədə daha güclü olduğu üzə çıxarılır.

İQ Testlərinin Növləri və Məzmunu

Dünyada müxtəlif İQ testləri mövcuddur və onların hər biri fərqli idrak sahələrini qiymətləndirir. Ən məşhurları arasında aşağıdakılar xüsusilə seçilir:

Stanford-Binet Testi: Bu test klassik İQ yoxlama metodlarından biridir və həm uşaqlarda, həm də böyüklərdə istifadə olunur. Testdə məntiqi düşüncə, yaddaş, məkan təsəvvürü, riyazi bacarıq və verbal qabiliyyətlər üzrə suallar yer alır.

Wechsler Testləri: “WAIS” (böyüklər üçün) və “WISC” (uşaqlar üçün) kimi variantları var. Testdə məntiqi ardıcıllıq, vizual-şəkilli analiz, riyazi tapşırıqlar, söz ehtiyatı və tez düşünmə qabiliyyəti qiymətləndirilir.

Raven Matrisa Testi: Xüsusilə məntiqi və məkan təfəkkürünü ölçmək üçün istifadə olunur. İştirakçıdan verilən fiqurlar arasındakı məntiqi əlaqəni tapmaq tələb olunur. Testin heç bir dil baryeri yoxdur, hər millətdən olan insanlar rahatlıqla bu tapşırıqları yerinə yetirə bilər.

Onlayn İQ Testləri: Müasir dövrdə, internetdə təqdim olunan çoxsaylı İQ testləri də mövcuddur. Onların bir çoxu sadələşdirilmiş və ya əyləncəli formatdadır, lakin elmi əsaslı testlər qədər dəqiq nəticə vermir.

İQ Testinin Keçirilməsi və Qiymətləndirilməsi

İQ səviyyəsinin yoxlanılması üçün testlər adətən aşağıdakı mərhələləri əhatə edir:

• Hazırlıq: Test iştirakçısı tam sakit və diqqətli mühitdə olmalıdır. Bəzi hallarda test psixoloq və ya xüsusi təlim keçmiş mütəxəssis tərəfindən aparılır.
• Tapşırıqların icrası: İştirakçıya müxtəlif çətinlik dərəcəsində suallar verilir. Tapşırıqlar bəzən vizual (şəkilli), bəzən məntiqi, bəzən də verbal (dil bacarığı) əsaslı olur.
• Zaman limiti: Testlərin çoxunda suallara cavab üçün müəyyən vaxt verilir, çünki düşüncə sürəti və diqqətin davamlılığı da qiymətləndirilən parametrlər arasındadır.
• Nəticələrin emalı: Toplanmış xallar və ya bal testin elmi metodikasına əsasən, statistik cədvəllər və normativlər üzrə hesablanır. 100 bal orta göstərici sayılır.

Nəticə iştirakçıya rəsmi hesabat və ya analiz formasında təqdim olunur. Bu hesabatda, iştirakçının güclü və zəif tərəfləri, intellektual potensialının inkişaf istiqamətləri və lazım gəldikdə fərdi təlim tövsiyələri də göstərilir.

İQ Testlərinin Ədalətliliyi və Etibarlılığı

Elmi əsaslı İQ testləri, adətən, beynəlxalq metodologiya və normativ bazaya əsaslanır. Hər bir test bir neçə min və ya on minlərlə insan üzərində yoxlanılmış, statistik əsasda təkmilləşdirilmiş olur. Lakin yenə də test nəticələrinin ən obyektiv olması üçün:

• Test mühitinin sakit və stimulsuz olması;
• İştirakçının hazır, diqqətli və istirahət etmiş vəziyyətdə olması;
• Testin məzmununun yaşa, mədəniyyətə və təhsil səviyyəsinə uyğun seçilməsi vacibdir.

Bundan başqa, test nəticələri psixoloq tərəfindən interpretasiya olunduqda, daha dəqiq və obyektiv olur.

Azərbaycanda İQ Səviyyəsinin Yoxlanılması

Azərbaycan təhsil sistemində də bəzi xüsusi məktəblərdə, liseylərdə və istedadlı uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş proqramlarda İQ testləri tətbiq olunur. Həmçinin, psixoloji mərkəzlərdə və elmi-tədqiqat institutlarında beynəlxalq və lokal İQ testlərinin istifadəsi yayılıb. Onlayn platformalarda təqdim olunan testlərin isə nəticələri, adətən, qeyri-rəsmi və məsləhət xarakterli olur.

İQ səviyyəsinin düzgün yoxlanılması uşaqların və gənclərin fərdi inkişaf strategiyalarının müəyyən edilməsində, istedadlıların vaxtında aşkar olunmasında və cəmiyyətə uyğunlaşdırılmasında mühüm rol oynayır.

İQ-nin Məhdudiyyətləri və Tənqidlər

İQ göstəriciləri haqqında son illər çoxlu tənqidlər də var. Bəzi alimlər və təhsil mütəxəssisləri qeyd edir ki, İQ testləri bəzən sosial, mədəni və dil fərqliliklərini tam nəzərə almır. Eyni zamanda, yüksək İQ göstəricisi insanın bütün həyati bacarıqlarına zəmanət vermir. Praktik həyatda uğur üçün emosional zəkalıq, motivasiya, əzmkarlıq, sosial bacarıqlar və digər faktorlar da vacibdir.

Digər tərəfdən, bəzi ölkələrdə və cəmiyyətlərdə İQ göstəriciləri üzərində süni üstünlük və ya ayrı-seçkilik halları müşahidə olunur. Bu isə testlərin istifadəsində balansın qorunmasını zəruri edir.

İQ-nin Müasir Tədqiqatlarda Yeri

Müasir neyrobiologiya və psixologiya elmi İQ-nin təkcə testlərlə yox, həm də beyin funksiyalarının bioloji göstəriciləri, neyron əlaqələr və idrak prosesləri ilə birgə araşdırılmasını vacib sayır. Beyin təsvirləmə texnologiyaları, neyropsixoloji tədqiqatlar, süni intellekt və məlumat elmi sahəsində İQ-nin yeni ölçüləri müəyyən edilir.

Eyni zamanda, İQ-nin insan sağlamlığı, həyat keyfiyyəti, sosial inteqrasiya və hətta uzunömürlülüklə əlaqəsinə dair araşdırmalar aparılır. Yüksək İQ-nin depressiya riskini azalda bilməsi, sosial aktivlik və liderlik keyfiyyətləri ilə bağlı olması son illər elmi sübutlarla təsdiqini tapıb.

Azərbaycan Cəmiyyətində İQ-nin Qavranılması və Təhsil Sistemində Yeri

Azərbaycan təhsil sistemində də son illər İQ-nin fərdi inkişaf və istedadın aşkar edilməsində rolu artıb. Bəzi liseylər, xüsusi məktəblər və universitetlər şagirdlərin idrak qabiliyyətini, analitik düşüncəsini İQ testləri ilə qiymətləndirir. Eyni zamanda, ailələr və müəllimlər arasında bu testlərin rolu, onların nəticələrinin düzgün interpretasiyası barədə maarifləndirmə işləri aparılır.

İQ göstəricisinin sosial status, peşə seçimi və karyera inkişafında rolu barədə də müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Bütün bunlar göstərir ki, İQ yalnız bir rəqəm deyil, fərdi və cəmiyyət üçün strateji önəm kəsb edən çoxşaxəli göstəricidir.

İQ insan idrakının, məntiqi və analitik düşüncəsinin kompleks qiymətləndirilmə vasitəsidir. Onun elmi əsasları, test üsulları, tətbiq sahələri və sosial təsiri daim inkişaf edir və genişlənir. Müasir elmi yanaşmalarda İQ ilə yanaşı emosional zəkalıq, yaradıcı və sosial intellekt də nəzərə alınır. Buna baxmayaraq, İQ göstəriciləri həm təhsildə, həm iş həyatında, həm də psixologiyada böyük əhəmiyyətini saxlayır və insan potensialının düzgün dəyərləndirilməsi üçün mühüm vasitədir.

Ən Çox Verilən Suallar