iQIYI Drama : Təsnifatı, Qaynaqları, Təhlili

Dram ədəbiyyatı insan həyatının, cəmiyyətin, insan münasibətlərinin və daxili psixoloji konfliktlərin bədii əksidir. İqıyı drama anlayışı, xüsusilə 20-ci əsrin ortalarından başlayaraq, psixoloji təhlilə, insan daxili aləminin, sarsıntıların, faciənin və böhranların sənət vasitəsi ilə dərin və dəqiq təsvirinə əsaslanan bir dram istiqamətidir. Bu sahə həm klassik, həm də müasir ədəbiyyat və teatr tədqiqatçılarının, psixoloq və fəlsəfəçilərin diqqət mərkəzində olmuş, ədəbi və sosial elmlərdə ayrıca tədqiqat mövzusuna çevrilmişdir.

İqıyı drama bəzən “psixoloji drama”, “introspektiv drama” və ya “daxili dram” kimi də xarakterizə olunur. Burada insanın xarici dünyası, sosial statusu və hadisələr ikinci planda qalır, əsas məqsəd qəhrəmanın daxili dünyasında baş verən mürəkkəb prosesləri açmaqdır. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında və dünya dramaturgiyasında bu janr yeni bir mərhələ kimi formalaşıb, böyük təsir gücünə malik olub.

iQIYI Drama Anlayışı: Termin və Təsnifat

İqıyı drama anlayışının bədii tədqiqində öncə terminoloji aydınlıq gətirmək vacibdir. “İqıyı” (qeyri-səlis, dəruni, qəribə və ya qaranlıq mənasında işlədilir) burada insanın dərin psixoloji sarsıntılarına, iztirablarına, kimlik və varlıq böhranına işarə edir. “Drama” isə konflikt və mübarizənin, bir vəziyyətdən digərinə psixoloji keçidin bədii səhnələşdirilməsidir.

Bu janrda aşağıdakı əsas xüsusiyyətlər müşahidə olunur:

• Personajların daxili aləminin, şüuraltı impulslarının, travmalarının, dərin duyğularının bədii təhlili;
• Xarici hadisələrin yox, daxili konfliktlərin önə çıxarılması;
• Qeyri-xətti süjet, tez-tez retrospektiv (geriyə baxış), monoloq və ya daxili dialoqlar;
• Simvolik və assosiativ təsvirlərin üstünlüyü, məcazlı dildən istifadə;
• Tamaşaçı və ya oxucu ilə emosional, bəzən katartik (təmizləyici) əlaqə.

İqıyı Dramanın Tarixi İnkişafı və Qaynaqları

İqıyı drama, psixoloji və fəlsəfi dram janrının təbii davamı olaraq, köklərini antik dövr ədəbiyyatından götürür. Qədim yunan dramaturgiyasında, xüsusilə Sofokl, Evripid və Esxil kimi müəlliflərin əsərlərində qəhrəmanın daxili əzabları, tragik seçimi və faciəvi sonluq əsas xətt kimi yer alırdı. Aristotel tragediyanın “katharsis” (ruhi təmizlənmə) effekti yaratmasını vacib sayırdı. Bu təməl üzərində formalaşan intibah dövrü dramı, xüsusilə Şekspirin “Hamlet”, “Makbet”, “Othello” kimi pyeslərində insanın daxili böhranı, tərəddüd və əxlaqi seçimlər dramaturgiyanın mərkəzinə çəkildi.

19-cu əsrdə rus realizmi və Avropa romantizmi bu istiqaməti gücləndirdi. Fyodor Dostoyevskinin romanlarında və Anton Çexovun pyeslərində qəhrəmanların şüur axını, daxili danışığı və psixoloji gərginlik əsas təsvir vasitəsi oldu. XX əsrdə isə Freyd və Yungun psixoanalitik nəzəriyyələrinin təsiri ilə, insan şüuraltısının, travma və komplekslərinin bədii təhlili teatr və ədəbiyyatda yeni istiqamət açdı.

Müasir dövrdə Samuel Beketin absurd teatrı, Ejen İonesko, Tennesi Uilyams və Harold Pinter kimi müəlliflərin yaradıcılığı iqıyı dramaya yeni formal eksperimentlər və fəlsəfi dərinlik bəxş etdi.

İqıyı Dramanın Ədəbi Struktur və Mövzu Sistemi

İqıyı dramada süjet adətən qəhrəmanın psixoloji böhranı, kimlik axtarışı, varoluş iztirabları və ya sosial adaptasiya problemləri ətrafında qurulur. Əsas diqqət xarakterlərin daxili mübarizəsinə və dəyişiminə verilir. Əsərlərdə tez-tez aşağıdakı motivlər görünür:

• Varlıq və kimlik problemi;
• Yaddaşın, keçmişin təzyiqi və travmalar;
• Sevgidə, ailədə, cəmiyyətdə qəbul olunmamaq qorxusu;
• Əxlaqi və etik dilemmlar, seçim və məsuliyyət;
• Şüur və şüuraltı qarşıdurması;
• Tənhalıq, ümid və ümidsizlik temaları.

Bədii kompozisiyada isə zaman və məkan sərbəst şəkildə, retrospektiv və assosiativ, simvolik səhnələrlə qurulur. Daxili monoloq və “axan şüur” texnikası geniş istifadə olunur.

İqıyı Drama və Psixoloji Təhlil

İqıyı drama psixoloji təhlildə və şəxsiyyətin dərin qatlarının öyrənilməsində xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Psixologiyada travmalar, komplekslər və şüuraltı konfliktlər insan həyatının və davranışının əsas hərəkətverici qüvvəsi hesab olunur. İqıyı dramada isə bu mexanizmlər bədii simvollar, xarakterin monoloqları və davranış modelləri ilə göstərilir.

Məsələn, Şekspirin Hamletində qəhrəmanın monoloqları, iç mübarizəsi və tərəddüdləri insanın daxili sarsıntılarının bədii təzahürüdür. Çexovun “Qağayı” və “Vanya dayı” kimi əsərlərində isə qəhrəmanların həyat anlamı axtarışı, sükut, yorğunluq və ümidsizlik temaları iqıyı drama üçün klassik nümunə sayılır.

XX əsr dramaturgiyasında isə absurd teatr vasitəsilə insanın mənasızlıq, heçlik və tənhalıq duyğuları bədii səhnəyə çıxarılır. Samuel Beketin “Qodonu gözləyərkən” əsəri buna nümunədir.

Azərbaycan Ədəbiyyatında İqıyı Drama

Azərbaycan dramaturgiyasında iqıyı drama elementləri, xüsusilə sovet dövründən sonra inkişaf edib. Cəlil Məmmədquluzadənin, Səməd Vurğunun, İlyas Əfəndiyevin, İsmayıl Şıxlının, Elçin Əfəndiyevin və Anarın əsərlərində personajların daxili iztirabları, psixoloji gərginlikləri, fərdi faciələri və ailə konfliktləri əsas bədii xəttə çevrilib.

Elçin Əfəndiyevin “Mənim günahım” pyesində qəhrəmanın vicdan əzabı, tərəddüdü və mənəvi böhranı bədii ustalıqla təsvir olunur. Anarın “Əlaqə” povestində isə şəhər insanının psixoloji boşluğu və tənhalığı iqıyı drama prinsipinə əsaslanır.

Azərbaycan teatr səhnəsində də bu janr uğurla təqdim olunur. Müasir teatr kollektivləri, psixoloji pyesləri, daxili monoloqlu səhnələri, simvolik dramaturgiya ilə tamaşaçını insan ruhunun dərinliklərinə aparır.

İqıyı Dramanın Teatr və Cəmiyyət üçün Rolu

İqıyı drama yalnız ədəbi fenomen deyil, həm də sosial və psixoloji terapiya vasitəsidir. Bu janr insanın fərdi travmalarını, sosial gərginliklərini, depressiyasını və ümidlərini səhnədə canlandırmaqla, cəmiyyətin emosional tərbiyəsinə, insanın özünü və başqasını anlama qabiliyyətinin formalaşmasına xidmət edir.

Teatrşünaslar və psixoloqlar iqıyı dramaları insan ruhunun “katharsis” yaşadığı bədii məkan hesab edirlər. Tamaşaçı və ya oxucu öz problemlərini, şübhələrini və qorxularını səhnədə görməklə, emosiya və düşüncə baxımından yenilənir.

İqıyı Drama və Müasir Multimedial Formatlar

Müasir dövrdə teatr və ədəbiyyat yeni texnologiyalarla birləşərək, iqıyı dramaya əlavə imkanlar açır. İnteraktiv səhnələr, vizual və audio effektlər, VR teatr, onlayn interaktiv pyeslər iqıyı dramada insan şüurunun daha dərindən təqdiminə imkan verir. Müasir psixodrama formatı psixoloji terapiya üçün də geniş istifadə edilir.

İqıyı Drama: Tənqid və Perspektivlər

Bəzi tənqidçilər iqıyı dramaları “qapalı, elitar və anlaşıqsız” hesab etsə də, müasir dövrdə insan psixikasının dərin qatlarının bədii və sosial anlamda öyrənilməsi üçün bu janrın əhəmiyyəti danılmazdır. İqıyı drama humanist dəyərləri, insan fərdiyyətini və ruhi sarsıntılarını səhnəyə çıxarmaqla, cəmiyyətin inkişafına da müsbət təsir edir.

İqıyı drama dünya və Azərbaycan ədəbiyyatında insan daxili konfliktlərinin, varlıq və kimlik axtarışlarının, travma və ümidlərin bədii səviyyədə əks olunduğu mühüm janrdır. Bu janr həm klassik, həm də müasir ədəbi və teatr sənətində təkcə estetik deyil, həm də sosial-psixoloji əhəmiyyət daşıyır. Müasir dövrdə yeni texnologiyalar, interaktiv teatr və psixodrama vasitəsilə iqıyı drama aktual və yenilənən sənət növü kimi inkişaf edir.

Ən Çox Verilən Suallar