İrtmək : Leksik, Anatomiya Mənası, Təsərrüfatda

Azərbaycan kənd təsərrüfatı və heyvandarlıq mədəniyyətində çoxlu qədim terminlər, bədən üzvləri və hissələri üçün yalnız bu sahəyə məxsus olan xüsusi sözlər qorunub saxlanmışdır. Bu sözlər həm dilimizin zənginliyini, həm də xalqın təbiət və heyvanla əlaqəsinin tarixi köklərini göstərir. Onlardan biri də “irtmək” sözüdür. “İrtmək” elmi və kənd təsərrüfatı leksikonunda qoyun, keçi, inək və bəzən at kimi ev heyvanlarının quyruqlarının bədənə birləşən yerindəki əsas sümük və onun buğumunu ifadə edən çox qədim, lakin hələ də canlı şəkildə işlədilən bir anlayışdır.

Bu sözün mənası və işlənmə dairəsi yalnız bir təsərrüfat termininin sərhədlərini aşır: O, Azərbaycan xalqının heyvanla bağlı müşahidələrini, praktikasını, bədən anatomiyasını və hətta gündəlik həyatın, folklorun ayrılmaz hissəsini təşkil edir. Bu məqalədə “irtmək” sözünün fəlsəfi, etnoqrafik, bioloji, məişət və folklor aspektləri ətraflı araşdırılacaq, xalqın dildə və təsərrüfatda bu sözə verdiyi önəm, onun kökü və qorunmasının əhəmiyyəti geniş təsvir olunacaq.

“İrtmək” Sözünün Leksik və Anatomiya Mənası

“İrtmək” sözü Azərbaycan dilində heyvanların, xüsusilə də qoyun, keçi, inək və bəzi digər ev heyvanlarının quyruq dibində yerləşən, bədənə birləşən ilk sümük və buğum hissəsini bildirir. Bu, adətən quyruğun başlanğıcı, bədənin son buğumu və ya oynaq hissəsi kimi tanınır.
Praktik olaraq, bu bölgə “irt” adlandırılır və bəzən “irt sümüyü”, “irt buğumu” və ya “quyruq kökü” terminləri ilə də ifadə edilir.

İrtmək sümüyü heyvan anatomiyasında ən vacib bədən nöqtələrindən biridir. Quyruq onurğanın davamı olaraq, bədənə birləşən hissədə bir və ya bir neçə buğumdan ibarət oynaqdan başlayır. Xüsusilə qoyun və iribuynuzlu heyvanlarda bu nahiyə bəzən xüsusi olaraq palpasiya olunur (əl ilə yoxlanılır), çünki orada piyliliyin səviyyəsi və bədən vəziyyəti barədə mühüm məlumat almaq mümkündür.

“İrtmək” Sözünün Təsərrüfatda və Kənd Həyatında Əhəmiyyəti

1. Heyvanın Sağlamlıq və Qidalanma Göstəricisi

Kənd təsərrüfatında irtmək sümüyü heyvanın sağlamlıq və piyliliyi barədə ilkin qiymətləndirmə üçün ən etibarlı göstəricilərdən biri sayılır. Təsərrüfatda çalışanlar, baytarlar və təcrübəli kəndlilər heyvanın arıq və ya dolu olduğunu məhz irt sümüyünü əlləyərək (palpasiya edərək) müəyyən edirlər.
Əgər irtmək sümüyü kəskin və çıxıntılıdırsa, bu, heyvanın arıqladığını və ya yaxşı bəslənmədiyini göstərir. Əgər irt nahiyəsi yumru və piylə doludursa, deməli, heyvan sağlam və yetərincə qidalanıb.

2. Yaşın və Bədən Quruluşunun Qiymətləndirilməsi

Köhnə ustadlar və qoyunçular heyvanın irt sümüyünə baxaraq onun yaşını, sağlamlıq tarixçəsini və bədən quruluşunu qiymətləndirə bilirlər. Uşaq heyvanlarda (quzu, buzov və s.) irtmək sümüyü kiçik və zərif olur, yaş artdıqca bu nahiyə bəzən daha sərt və böyük görünür.

3. Kəsim və Mətbəx Əhəmiyyəti

Heyvan kəsimi zamanı “irtmək” sümüyü tez-tez kəsik nöqtəsi kimi müəyyən edilir. Bəzi bölgələrdə irt buğumu xüsusi ləzzət hesab olunur. Hətta kənd məclislərində və ziyafətlərdə “irt buğumu” yaşlılara və uşaqlara ayrılan xüsusi bir hissə ola bilər.

4. Baytarlıqda və Diaqnostikada Rol

Baytar həkimləri müəyyən xəstəliklərin və travmaların əlamətlərini araşdırarkən irtmək nahiyəsini yoxlayırlar. Məsələn, quyruq dibində şişkinlik, ağrı və ya hərəkət məhdudiyyəti bəzi xəstəliklərin göstəricisi ola bilər.

“İrtmək”in Folklor, Atalar Sözü və Deyimlərdə Yeri

Azərbaycan xalqı, xüsusilə kənd həyatını əks etdirən folklorda və atalar sözlərində bu anlayışa tez-tez istinad edir:

• “O qədər arıqlayıb ki, irti də çıxıb!” — çox arıq adam və ya heyvan barədə deyilir.
• “Hər kəsin irti özündən asılıdır.” — insanın bədən quruluşu və sağlamlığı ilə bağlı zarafat və ya hikmət nümunəsi.

Bəzi klassik və müasir Azərbaycan yazıçılarının kənd həyatına dair hekayə və povestlərində də “irtmək” sözünə və irtmək sümüyünə istinad edilir. Bu, bir tərəfdən sözün xalq şüurunda yerini, digər tərəfdən isə praktik həyatdakı rolunu təsdiqləyir.

“İrtmək” Sözünün Etimologiyası və Türkdilli Xalqlardakı Paralellər

“İrtmək” və “irt” terminləri qədim türkdilli xalqlarda da quyruq kökü, quyruğun bədənə birləşən sümük buğumu mənasında işlədilib. Məsələn, Qazax, Qırğız, Başqırd, Tatar və başqa türkdilli xalqlar arasında “irt”, “irtmək sümüyü” sözləri eyni semantik yükə malikdir. Bu isə, sözün ümumtürk lüğət fonduna və qədim köklərə bağlı olduğunu göstərir.

Lüğətlərdə və Akademik Mənbələrdə “İrtmək”

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində, dialektoloji toplularda və kənd təsərrüfatı terminləri kitablarında “irtmək” birmənalı şəkildə “heyvanın quyruq dibindəki sümük və onun buğumu” kimi təsvir olunur. Xüsusilə kənd təsərrüfatı tədrisində, baytarlıq dərsliklərində bu termindən istifadə olunur.

“İrtmək” Sözünün Müasir Azərbaycan Dilində İstifadəsi

İndiki vaxtda “irtmək” sözü daha çox kənd yerlərində və ya heyvandarlıqla məşğul olan ailələrdə, həmçinin folklor və ləhcə nitqində işlədilir. Şəhər mühitində bu sözə daha az rast gəlinir. Lakin hər il qoyun və mal-qara yarmarkalarında, kənd məclislərində və ya yaylaqlarda “irtmək” sözü öz aktuallığını qoruyur.

Mədəni və Simvolik Yük

“İrtmək” təkcə anatomiya və təsərrüfat termini deyil, həm də Azərbaycan kənd həyatının, xalqın müşahidə qabiliyyətinin, dil yaddaşının bir simvoludur. Bu cür sözlər milli kimliyin, ənənəvi həyat tərzinin və kənd mədəniyyətinin qorunub saxlanmasında, nəsildən-nəslə ötürülməsində mühüm rol oynayır.

“İrtmək” sözü Azərbaycan dilində, xüsusilə kənd təsərrüfatı və heyvandarlıq sahəsində, quyruğun dibindəki əsas sümük və onun buğumu mənasında işlədilən, həm elmi, həm də xalq danışığında xüsusi yer tutan qədim bir termindir. Bu söz həm heyvan bədəninin anatomik strukturunu, həm də kənd insanının təcrübə və müşahidə qabiliyyətini əks etdirir. Belə leksik vahidlərin qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi xalqın mədəni və dil yaddaşının qorunması baxımından olduqca dəyərlidir.

Ən Çox Verilən Suallar