“-ış” şəkilçisi: Morfoloji Xüsusiyyətləri, Lüğəvi Nümunələr

Azərbaycan dilinin söz yaradıcılığı sistemində şəkilçilərin rolu böyükdür. Sözlərə əlavə məna və ya yeni leksik və qrammatik funksiya qazandıran şəkilçilər arasında “-ış” şəkilçisi də mühüm yer tutur. Bu şəkilçi sözün kökünə əlavə olunaraq yeni mənalı sözlərin, əsasən isimlərin yaranmasını təmin edir. “-ış” şəkilçisi həm müasir dilin qrammatik qaydalarında, həm də tarixi inkişaf prosesində müxtəlif leksik kateqoriyaların formalaşmasında geniş istifadə olunub. Dilin morfoloji quruluşunu və leksik imkanlarını zənginləşdirən bu şəkilçi müxtəlif məna çalarlarının və qrammatik kateqoriyaların ifadəsində mühüm vasitəyə çevrilib.

“-ış” şəkilçisinin morfoloji xüsusiyyətləri

“-ış” şəkilçisi Azərbaycan dilində isim düzəldici şəkilçi kimi tanınır. Bu şəkilçi ən çox fel köklərinə artırılaraq yeni isimlərin, yəni felin təsiri nəticəsində yaranan hərəkətin, halın və ya prosesin adını bildirən sözlərin düzəldilməsində işlədilir. Qrammatikada buna “substantivləşdirici şəkilçi” də deyilir.
Məsələn: yaz (fel) + ış = yazış (yazış), gül (fel) + ış = gülüş, at (fel) + ış = atış, böl (fel) + ış = bölüş və s.
“-ış” şəkilçisi, fonetik qanunlara uyğun olaraq, bəzi hallarda “-iş”, “-uş”, “-üş” formalarında da işlənə bilir (harmoniya qanunu – ahəng qanunu).

İsim düzəldici funksiyası

“-ış” şəkilçisi əsasən feillərdən isim düzəldir və həmin felin ifadə etdiyi hərəkət, proses və ya hal mənasını ifadə edən yeni söz formalaşdırır.
Bu tip isimlər, adətən, hərəkətin nəticəsi, hadisənin özü və ya qarşılıqlı münasibət mənası daşıyır:

• danış (fel) + ış = danışış → danışıq
• barış (fel) + ış = barış
• gül (fel) + ış = gülüş
• at (fel) + ış = atış
• döy (fel) + ış = döyüş

Qarşılıqlı və kütləvi mənalar

“-ış” şəkilçisi ilə düzəlmiş isimlər bir çox hallarda qarşılıqlı, cüt və ya kütləvi hərəkət bildirir. Dilimizdə “-ış” şəkilçisi bu xüsusiyyəti ilə seçilir.
Məsələn:

• Görüş (görüşmək – qarşılıqlı hərəkət)
• Barış (barışmaq – iki tərəfin sülhü)
• Bölüş (bölüşmək – qarşılıqlı bölmək)
• Atış (atışmaq – qarşılıqlı atmaq)
  Belə sözlərdə hərəkətin təkcə baş verməsi deyil, qarşılıqlı münasibət və ya kütləvi iştirak mənası da daşıyır.

Fonetika və harmoniyası

Azərbaycan dilində saitlərin ahəng qanununa uyğun olaraq, “-ış” şəkilçisi kökün sonundakı səsə uyğun dəyişə bilir:

• Son səsə görə: -ış, -iş, -uş, -üş formalarını alır.
• Qapalı saitli köklərdə: iş (gəldi + iş = gəliş), uç (uçdu + uçuş), böl (böl + üş = bölüş)
  Yəni, şəkilçi kökdən əvvəl gələn səsin fonetik tələbinə uyğun dəyişir, bu da Azərbaycan dilinin səslərin uyğunlaşması (vokal harmoniyası) prinsipi ilə əlaqədardır.

Qrammatik kateqoriyalar və istifadəsi

“-ış” şəkilçisi ilə düzəlmiş isimlər Azərbaycan dilinin sözün cinsinə, halına, sayına və digər qrammatik kateqoriyalarına uyğun olaraq müxtəlif şəkillərdə dəyişə bilər.
Məsələn:

• Gülüş – gülüşü, gülüşlər, gülüşlərimiz
• Yürüş – yürüşün, yürüşlər
  Bu sözlər hallanır, cəmlənir və digər şəkilçilərlə birləşə bilər.

Söz yaradıcılığında rolu

“-ış” şəkilçisi Azərbaycan dilinin söz ehtiyatını artıran əsas vasitələrdəndir. Xüsusilə qarşılıqlı hərəkət bildirən və yeni məna nüansları yaradan bir çox söz bu şəkilçi vasitəsilə əmələ gəlmişdir. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində və dialektlərdə belə sözlər aktiv şəkildə işlədilir, müxtəlif üslublarda (elmi, bədii, publisistik) tez-tez rast gəlinir.
Ədəbi dilin zənginliyində və yaradıcılıq imkanlarında “-ış” şəkilçisinin yeri danılmazdır.

Digər şəkilçilərlə müqayisə

Azərbaycan dilində fel köklərinə artırılan “-ma/-mə”, “-lıq/-lik”, “-cı/-çi” kimi başqa şəkilçilər də var. “-ış” şəkilçisinin fərqi ondan ibarətdir ki, əsasən prosesin, hadisənin və ya qarşılıqlı münasibətin adını bildirir, həm də çox vaxt məhz qarşılıqlı və kütləvi mənanı ifadə edir.
Misal üçün:

• “Yazı” (yaz + ı) – yazılmış mətn, nəticə mənası;
• “Yazış” (yaz + ış) – birgə və ya qarşılıqlı yazmaq, hərəkət mənası.

Tarixi və lüğəvi nümunələr

Tarixi mənbələrdə, klassik ədəbiyyatda və dialektlərdə “-ış” şəkilçisi ilə düzəlmiş yüzlərlə sözə rast gəlinir:

• Gülüş, görüş, bölüş, danışıq, yürüş, atışma, yarış, barış, döyüş və s.
  Bu şəkilçi yalnız müasir dildə yox, eyni zamanda qədim türk dillərində və klassik ədəbiyyatda da məhsuldar olub.

“-ış” şəkilçisinin leksik imkanları

Müasir Azərbaycan dilində “-ış” şəkilçisi vasitəsilə yaradılmış sözlərin sayı yüzlərlədir. Bu, dilin inkişafında, yeni anlayış və hadisələrin adlandırılmasında mühüm vasitəyə çevrilib. Xüsusilə publisistikada, gündəlik danışıqda və bədii ədəbiyyatda bu tip sözlər təsirli və canlı üslub yaradır.
Məsələn: təklif, barış, yarış, anlaş, görüş, qovuş, alış və sair.

“-ış” şəkilçisi Azərbaycan dilinin söz yaradıcılıq sistemində həm qrammatik, həm də leksik baxımdan xüsusi rol oynayır. Onun vasitəsilə əsasən fel köklərindən proses, hadisə, qarşılıqlı münasibət bildirən isimlər yaradılır. “-ış” şəkilçisi dili zənginləşdirir, ifadə imkanlarını genişləndirir və müxtəlif üslub qatlarında məhsuldar şəkildə istifadə olunur. Fonetika baxımından ahəng qanununa uyğunlaşır və müxtəlif qrammatik formalarda işlədilə bilir. Tarixən və bu gün də Azərbaycan dilinin dinamik və məhsuldar şəkilçilərindən biri olaraq qalır.

Ən Çox Verilən Suallar